- Thư Ngỏ
- Nội Dung
- I. Phần thứ I Tổng luận ( Biên soạn: Lão Cư Sĩ Thiện Bửu; Diễn đọc: Phật tử Quảng Tịnh; Lồng nhạc: Cư Sĩ Quảng Phước)
- II. Phần thứ II Tổng luận:
- III. Phần Thứ III: Tánh Không Bát Nhã
- Tán thán công đức quý Phật tử đã đóng góp (đợt 2) tịnh tài để ấn tống Tổng Luận Đại Bát Nhã 🌹🥀🌷🌸🏵️🌻🌼
- Hình ảnh tạ lễ công đức phiên dịch Kinh Bát Nhã của Đức Trưởng Lão Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm và chúc mừng Lão Cư Sĩ Thiện Bửu (80 tuổi ở San Jose, California, Hoa Kỳ) đã hoàn thành luận bản chiết giải bộ Kinh khổng lồ này sau 10 năm ròng rã
- Link thỉnh sách Tổng Luận Đại Bát Nhã qua Amazon
- Tập 01_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 1) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 02_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 2) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 03_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 3) do Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 04_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 4) do Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 05_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 5) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 06_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 6) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 07_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 7) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
- Tập 08_Tổng Luận Đại Bát Nhã (tập 8) do Hòa Thượng Thích Trí Nghiêm dịch và Cư Sĩ Thiện Bửu chiết giải
TỔNG LUẬN
KINH ĐẠI BÁT NHÃ BA LA MẬT
Biên soạn: Cư Sĩ Thiện Bửu
Trang Nhà Quảng Đức bắt đầu online tháng 4/2022
(Bố cục)
16. Hội thứ XVI: Phần “Bát Nhã Ba La Mật”, 8 quyển. Nội dung đức Phật ở trong hội Trúc lâm, thành Vương Xá nói cho Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh nghe về giải thoát Bát Nhã vô sở đắc. Pháp Uyển Châu Lâm và Khai Nguyên Thích Giáo Lục nói, nguyên văn bản tiếng Phạm của hội này gồm 2500 kệ tụng, tương đương tiếng Phạm hiện còn (Suvikràntavikràmiparipfcchà), bản dịch Tây tạng chia làm 7 chương. Trong 16 hội nêu trên đây, đã có một số hội được ấn hành nguyên bản tiếng Phạm và bản dịch Tây tạng, như các hội thứ I, thứ IV, thứ VII, thứ IX v.v... Sau khi Kinh này được truyền dịch, Ngài Huyền Tắc ở chùa Tây Minh có viết lời tựa cho mỗi hội trong 16 hội, Ngài Khuy Cơ ở chùa Đại Từ Ân soạn “Đại Bát Nhã Ba La Mật Đa Kinh Lý Thú Phần Thuật Tán” 3 quyển, Ngài Nguyên Hiểu người Tân la (Triều tiên) thì soạn “Đại Tuệ Độ Kinh tông yếu” 1 quyển. Ngoài ra còn có “Đại Bát Nhã Kinh Quan Pháp” 6 quyển của Ngài Đại ẩn đời Tống, “Đại Bát Nhã Kinh Cương Yếu” 10 quyển của Ngài Cát Đỉnh đời Thanh v.v... Rồi đến “Đại Tạng Kinh Cương Mục Chỉ Yếu Lục” quyển 1, quyển 2 thượng, “Đại Tạng Thánh Giáo Pháp Bảo Tiêu Mục” quyển 1, Duyệt Tạng Tri Tân quyển 16 đến quyển 23 v.v... cũng đều có nói về cương yếu của Kinh này. Số hội, số kệ tụng, quyển thứ, số phẩm, cùng bản dịch khác, người dịch của Kinh này được đồ biểu như sau: [X. Đại đường nội điển lục Q.5; Cổ kim dịch Kinh đồ kỷ Q.4; Khai nguyên thích giáo lục Q.8; Đại đường cố tam tạng pháp sư Huyền Trang hành trạng; Chí nguyên pháp bảo khám đồng tổng lục Q.1; Phật giáo Kinh điển khái thuyết; Tân Phật giáo thứ 9 mục 7 (Độ biên Hải húc, Đại Bát Nhã Kinh khái quan); Tông giáo nghiên cứu tân thứ 2 đoạn 4 (Can tả Long trường, Bát Nhã Kinh chi chư vấn đề); Nguyên thủy Bát Nhã Kinh chi nghiên cứu].
---o0o---
Tựa Hội thứ XVI
Đường Sa Môn Huyền Tắc chế tác tại chùa Tây Minh
Vì là lý thù thắng phải nhóm lại để làm chủ phương tiện, phẳng phắn về một hướng mới chuyên được Đạo. Thế sao chẳng tiêu dung tưởng chơn tế, thôi bỏ chấp lấy huyễn trần đi? Mặc dù Thí độ là sùng chuộng, Giới độ là nghiêm cấm, Nhẫn độ là điều phục, Tiến độ là nhanh bén, nhưng cuối cùng ngộ nơi Thật Huệ, nhờ lời chơn thuyên, hầu mong khai mở mê muội kẻ rờ voi, lại còn có dịp gặp gỡ của Cò ao nữa vậy.
Sở dĩ đấy nên:
Hào quang phóng dài năm trượng làm dấu vết, thăng lên thừa thứ nhất; nặn đúc hai bên (tức giáo hóa) để hé mở chỗ nhiệm mầu cho thấu suốt, nghĩ nghị bốn câu. Mong nhờ tiếng tăm Đấng Vắng Lặng mà cắt mầm tà kiến, thời mờ ám của cỏ cây rớt rụng như sao rơi; vin lưới nghi ngờ đã tích tụ từ lâu, thời mây mỏng ngăn che cũng bị vẹt trống. Rõ thấy tánh không mà thường tu, giác ngộ sanh giả mà hằng làm lợi. Bốn loại ma bởi đó mà tung chạy loạn, sáu pháp độ nhờ đấy tiến đi từng phần có thứ lớp.
Thi độ bởi đó, vật chẳng bỏ, khó xả mà năng xả được.
Giới độ bởi đó, chẳng kiểm thúc, khó giữ mà năng giữ được.
Nhẫn độ bởi đó, không chịu được mà năng kham nơi bất kham.
Tiến độ bởi đó, không hành được mà phát nơi bất phát.
Định độ bởi đó, chẳng vắng mà ba tướng bất tướng.
Huệ độ bởi đó, chẳng soi mà ba luân bất luân.
Cho nên:
Thể đạt được thời động mà càng tịch, sai lầm thời tịch mà càng động. Pháp chẳng tức ly nơi phi pháp, hành đâu nhất dị nơi vô hành. Kìa giác chứng được vậy, chơn tâm hỗn hòa mà nhất quán. Kìa xuất sanh được vậy, Pháp bảo biền liên là muôn khu biệt.
Vậy nên mới có:
Nào là hai trí, ba thân; nào là bốn biện, năm nhãn, sáu thông; nào là bảy giác, tám chánh, nào là chín định, mười lực; lại thêm mười tám bất cộng, tám mươi tùy hảo, mười hai duyên trí, hai mươi không tâm. Đều là kéo dài bởi Hy đa, trọn thành nơi La nhã. Tụ lại là tiêu biểu Ngọc hào, mà lưu tản ra là lời dạy dỗ của Kim khẩu.
Kể khắc thành tám quyển, vốn chẳng phải tái dịch, là vì phiên dịch chẳng sáng suốt bị sai lầm, trông mong việc xương thịnh các Hội ngày mai.
Than ôi! Kiếp đã qua mà chẳng phụng trì, nay nhìn lại lời khen thù thắng, chép nêu để lại tiếng tăm. Mong Đức Bổn Từ thổi ra bay bổng lăng xăng; nhờ Đấng Thánh Trí, kính đưa đầu đội lấy. Hầu mong sao viên diệu bảo gia truyền đến tay người nắm lấy hòn linh châu này, để tẩy sạch khách trần dơ bẩn nơi tám phương, và dội trận mưa phải thời cho tươi nhuần muôn lá.
Chốn Thần cung cực hưởng phúc lành, ngôi Đế hậu được diên niên trường thọ. Phúc lành thấu đến dân đen, Pháp giáo thêm phần mở mang sâu rộng. Ngõ hầu những kẻ sĩ hẹp hòi cởi mở ngưng kiết khi kinh sợ; khách tăng thượng mạn dứt hủy báng những lúc thốt lời thất độ.
Trang tôi, nếu tự mình chẳng đã từng trải qua hằng sa kiếp phụng trì, nhiều đời quá khứ lóng nghe, thời ngày nay làm sao được giở quyển mà biết hối hận, vong lời mà vào thưởng thức ấy ư? Thương buồn lắm vậy thay!
Thích Trí Nghiêm phụng dịch
---o0o---
PHẦN “BÁT NHÃ BA LA MẬT”
Dẫn nhập:
Để có cái nhìn tổng quát về lục Ba la mật tức là sáu pháp hội cuối cùng, chúng tôi có thể tóm tắt như sau: Bố thí, trì giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự và Bát nhã Ba la mật nhằm đối trị:
1. Tham lam keo kiệt là bệnh ngàn đời của chúng sanh, tu bố thí để diệt cái nhân này. Nên nói tu bố thí độ xan tham,
2. Dục vọng, tham ái, phóng đảng... là nhân phá hoại tánh đức trí tuệ, tu trì giới để phá cái nhân xấu ác này. Nên nói tu trì giới để độ phá giới,
3. Sân hận là tội lớn nhất trong các tội, tu an nhẫn để đoạn cái nhân này. Nên nói tu an nhẫn để độ sân hận,
4. Lười biếng, bê tha... mất nhân cách, thiếu tinh thần trách nhiệm, nên tu tinh tấn để độ cái nhân giải đãi,
5. Cuồng tâm, loạn trí... là nhân điên đảo tối tăm, tu thiền định để thu nhiếp thân tâm. Nên nói thiền định để độ tán loạn, và
6. Ngu si, mê muội, mờ ám... là nhân của sanh tử luân hồi, tu Bát Nhã để chiếu phá. Nên nói tu trí tuệ(Bát Nhã)để độ ngu si!
Diệt một pháp ác thì được một pháp thiện, diệt tất cả 6 pháp bất thiện, hoàn tất 6 phương tiện thiện xảo, được Bồ đề. Năm mục đầu chúng ta đã thọ trì xong, chỉ còn tu học phần cuối cùng. Phải nói trước rằng các giáo pháp mà chúng ta sắp tu học ở mục 6. thuộc tám quyển cuối cùng của phần “Bát Nhã Ba La Mật” hết sức quan trọng cho việc học hỏi và tu hành trí tuệ tối cao của Phật đạo. Thành hay bại trong việc thâm nhập trí Bát Nhã là nằm ở phần này. Đây là thử thách lớn nhất cũng là cuối cùng đối với hành giả Bát Nhã. Nhưng một mình Bát nhã Ba la mật không thể quyết định sự chứng ngộ, phải có 5 Ba la mật trước là bố thí, trì giới, nhẫn nhục, tinh tấn, thiền định Ba la mật đóng góp mới có thể đưa người sang sông. Phẩm thứ 37, “Xá Lợi”, tập 3, quyển 59, Đại Trí Độ Luận, kể lại rằng:
“Lúc bấy giờ, ngài Thích Đề Hoàn Nhơn tự niệm: Nếu nói Bát Nhã Ba La Mật là pháp rốt ráo, thì người tu chỉ cần hành Bát Nhã Ba La Mật, mà chẳng cần phải hành các pháp Ba La Mật khác hay sao?
Phật dạy: Bồ Tát phải tu tập 6 pháp Ba La Mật, nhưng phải dùng Bát Nhã Ba La Mật dẫn đạo, tức là phải dụng tâm vô sở đắc, mới hòa hợp được các Ba La Mật. Ngược lại, nếu chỉ tu Bát Nhã Ba La Mật, mà chẳng tu 5 Ba La Mật kia, thì chẳng sao có thể có được đầy đủ các công đức. Ví như kẻ vô trí nghe nói muối là gia vị chủ yếu của tất cả các món ăn, bèn bốc cả nắm muối cho vào món ăn, khiến chẳng sao ăn được, hoặc ăn vào phải mang bệnh vậy.
Cũng như vậy, người tu hành muốn trừ tâm chấp, phải hành Bát Nhã Ba La Mật. Thế nhưng, nếu khởi tâm chấp “không”, thì sẽ rơi vào tà kiến, khiến chẳng có thể tu các thiện pháp được; trái lại, nếu biết dùng Bát Nhã Ba La Mật lực để hòa hợp 5 Ba La Mật kia, thì công đức mới được đầy đủ. Như vậy, nếu được Bát Nhã Ba La Mật soi sáng, dẫn đạo, thì bố thí... dẫn đến thiền định mới được gọi là Đàn Ba La Mật... dẫn đến mới được gọi là Thiền Ba La Mật.
Bởi nhân duyên như vậy, nên nói 6 pháp Ba La Mật đều bình đẳng, đều chỉ là một tướng (nhất tướng). Ví như cõi Diêm Phù Đề có hồ A Na Bà Đạt Na chảy ra 4 con sông lớn. Con sông Đại Hà, lớn nhất trong 4 con sông có đến 500 sông nhánh. Nước từ khắp nơi, theo các sông nhánh chảy dồn về sông Đại Hà, rồi chảy ra biển. Khi đã vào biển, thì tất cả các dòng nước này đều chẳng còn là nước riêng của bất cứ sông nào, mà trở thành nước của biển, đều cùng một vị.
Cũng như các cây có thân, cành, lá, hoa... khác nhau, nhưng bóng cây đều cùng một bóng mát như nhau”.
Đoạn Kinh này nói lên sự cần thiết hỗ tương của tất cả các Ba la mật. Biết Bát nhã Ba la mật là tôn dẫn là chỉ đạo, nhưng không tu bố thí, trì giới, an nhẫn, tinh tấn, thiền định thì không đủ công đức. Vậy, phải tu tất cả các Ba la mật mới được gọi là phước huệ song tu thì mới có nhiều cơ hội không những được sang sông mà còn có thể giúp kẻ khác sang sông nữa. Chúng ta đã đọc tụng thọ trì xong 5 pháp Ba la mật trước. Bây giờ phải tu Bát nhã Ba la mật, để hoàn tất giai đoạn cuối cùng của Bồ Tát đạo hay Bồ Tát hạnh trong hành trình vô tận này.
Phải nói rằng chúng ta hết sức may mắn mới được thọ trì những giáo lý tối cao này! Nếu thâm nhập được thời có thể nói cung đàn đổi nhịp, trăm hoa đua nở thôi!
Nhưng, làm sao học và hành, làm sao hiểu, làm sao tu chứng mà nói lại cho người? Phẩm “Thọ Giáo”, quyển 82, Hội thứ I, ĐBN nói: “Bát nhã Ba la mật đã nói là pháp thậm thâm khó thấy, khó giác, chẳng phải là đối tượng tầm tư, là cảnh siêu tầm tư, vi diệu, tịch tịnh, tối thắng đệ nhất, chỉ có bậc Cực Thánh tự nội chứng, kẻ thông tuệ trong thế gian không thể suy lường tới được; trong đó, thật không có kẻ có khả năng tín thọ. Vì sao? Vì trong đó, không có pháp khá hiển, khá chỉ ra, bởi không có pháp khá hiển chỉ được, nên kẻ thật tín thọ cũng chẳng thể nắm bắt được”.
Quyển 597, phần “Bát Nhã Ba La Mật”, Hội thứ XVI lại nói thêm: “Bát nhã Ba la mật thậm thâm không thể giảng nói, không thể trình bày, không thể hý luận. Bát nhã Ba la mật thậm thâm không năng giảng nói, không năng trình bày, không năng hý luận. Nếu có thể dùng phương tiện biểu thị được như vậy tức là trình bày Bát nhã Ba la mật”.
Bát nhã Ba la mật thường xuyên lưu ý độc giả: Bát Nhã không phải là pháp khá hiển, khá chỉ, không thể giảng nói luận bàn, không thể trình bày v.v... Nếu như vậy làm sao nói cho người, làm truyền đạt Bát Nhã đây? Bát Nhã giải thích rằng: Nhưng nếu có thể “dùng phương tiện biểu thị được như vậy” nghĩa là diễn đạt được Bát Nhã là không thể biểu thị, không thể diễn thuyết, không thể nói năng luận bàn, tức là diễn đạt, là trình bày, giảng nói Bát Nhã.
Đó là lý do khiến chúng tôi không trực tiếp giảng luận, mà chỉ ghi là “thay lời lược giải” tóm tắt ý chính do Phật thuyết, cốt nhấn mạnh các “biểu thị của Bát Nhã” để độc giả tự hội, tự chứng. Đây là phần gợi ý, hơn là “dạy bảo trao truyền Bát Nhã”. Thiện Hiện hay Tu Bồ Đề, đệ tử số một về “giải không Bát Nhã” còn thú nhận rằng không thể, huống chi trí tuệ cạn cợt thô thiển như chúng tôi. Chính độc giả phải học những biểu thị đó rồi tự tu, tự hành, tự thành Phật đạo: “Trâu Bảo lộc ăn cỏ, trâu Đồng nai không thể no được!”
Phải nói trước rằng các giáo pháp mà chúng ta sắp tu học ở phần “Bát Nhã Ba La Mật” sau đây là thậm thâm pháp bảo, trí tuệ cạn cợt, không đủ “nội lực” có thể bị phát cuồng. Đó là lý do tại sao có người nói học Bát Nhã “bị điên” là vậy. Nếu hiểu và vượt qua những chỗ được xem là ngược dòng thế gian thì tâm hoa nở, cung đàn đổi nhịp.
Tám quyển cuối cùng của ĐBN là phần hết sức quan trọng cho việc học hỏi và tu hành Bát nhã Ba la mật. Thành hay bại trong việc thâm nhập Bát Nhã nằm ở phần này. Đây là thử thách lớn nhất đối với hành giả Bát Nhã. Phải nói toàn thể 600 quyển Đại Bát Nhã, không có phần nào thậm thâm bằng 8 quyển cuối cùng này! Chúng ta hết sức may mắn, có lẽ trong nhiều đời kiếp có tu Bát Nhã, nên đời này mới có phúc duyên gặp lại pháp bảo này chăng?
---o0o---
Tóm lược:
Quyển thứ 593
Tôi nghe như vầy:
Một thời đức Bạc già phạm ở bên ao Cò trắng, trong vườn Trúc Lâm thuộc thành Vương Xá, cùng đông đủ chúng Bí sô một ngàn hai trăm năm mươi người, và vô lượng, vô số đại Bồ Tát, từ các cõi Phật đồng đến tập hợp, đều là Bồ Tát còn một đời nữa. Khi ấy, hơn trăm ngàn chúng cung kính vây quanh nghe Thế Tôn thuyết pháp.
Trong chúng có vị đại Bồ Tát tên Thiện Dũng Mãnh, từ chỗ ngồi đứng dậy, đảnh lễ chân Phật, vén áo chìa vai phải, gối phải quỳ sát đất, chắp tay cung kính bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Con muốn thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác chút nghĩa sâu xa, cúi xin Thế Tôn thương xót trả lời cho.
Phật bảo:
- Thiện Dũng Mãnh! Như Lai cho ngươi hỏi, tùy ý ngươi hỏi Ta sẽ trả lời, để ngươi được vui mừng.
Đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Những chỗ mà đức Thế Tôn vì các đại Bồ Tát giảng nói Bát nhã Ba la mật sao gọi là Bát nhã Ba la mật? Đại Bồ Tát làm sao tu hành Bát nhã Ba la mật? Bồ Tát tu hành Bát nhã Ba la mật làm sao mau được viên mãn? Bồ Tát tu hành Bát nhã Ba la mật làm sao tất cả ác ma không phá hoại được, mà còn biết rõ được những việc làm của ma? Làm sao Bồ Tát an trụ Bát Nhã mau viên mãn pháp Nhất thiết trí trí?
Phật khen ngợi đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh:
- Lành thay! Lành thay! Thiện nam tử! Nay ngươi mới có thể thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát Nhã sâu xa như vậy. Ngươi đã vì các đại Bồ Tát được nghĩa lợi, cũng muốn cho chúng sanh được lợi ích, cũng muốn cho chúng sanh được an lạc, thương xót tất cả chúng sanh ở thế gian, muốn cho chư thiên và loài người được lợi ích an lạc, muốn làm ánh sáng cho đại Bồ Tát v.v… đời này đời sau nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa này.
(Vì lợi ích an vui của tất cả hữu tình mà hỏi Như Lai về Bát Nhã)
Này Thiện nam tử! Ngươi quán nghĩa nào mà hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa như vậy?
Đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Vì con thương xót tất cả hữu tình mà làm việc lợi ích an vui, nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa như thế. Vì sao? Vì Bát nhã Ba la mật sâu xa thông đạt tất cả pháp Thanh văn, Độc giác, Bồ Tát và Chánh đẳng giác. Cúi xin Thế Tôn thương xót chúng con mà giảng nói đủ cảnh trí Như Lai.
Nếu loài hữu tình nào đối với tánh Thanh văn thừa đã quyết định, nghe pháp này rồi mau chứng được tự địa vô lậu. Nếu loài hữu tình nào đối với tánh Độc giác thừa đã quyết định, nghe pháp này rồi mau nương tựa thừa này mà được ra khỏi. Nếu loài hữu tình nào đối với tánh Vô thượng thừa đã quyết định, nghe pháp này rồi mau chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Nếu loài hữu tình nào tuy chưa hay đã nhập vào Chánh tánh ly sanh, mà đối với tánh tam thừa không quyết định, nghe pháp này rồi đều phát tâm quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Cúi xin Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác trả lời câu hỏi về Bát nhã Ba la mật sâu xa, khiến cho thiện căn các hữu tình tăng thêm sanh trưởng.
Bạch Thế Tôn! Nay con không vì các hữu tình tin hiểu thấp kém, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình giữ tâm nghèo cùng, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình trở thành hàng bần cùng, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình lười biếng trễ nải, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình bị biếng lười che khuất, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình rơi vào bùn ác kiến, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình mắc phải lưới ma, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình không biết hổ thẹn, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình tánh không liêm khiết, cần kiệm, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình quên mất chánh niệm, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình tâm thường mê loạn, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình chìm trong bùn lầy tham dục, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình làm nhiều hành động dối trá, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình làm nhiều dối gạt, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình chẳng biết đền ơn, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình đầy đủ ác dục, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình muốn làm hạnh ác, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình phá hoại giới pháp, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình giới không thanh tịnh, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình hủy hoại chánh kiến, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình muốn thích hành động trong cảnh giới của ma, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình ưa khen ngợi mình, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình ưa chê bai hủy báng người, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình yêu chuộng lợi dưỡng, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình ngầm tham đắm y bát, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình ngầm làm việc dối trá, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình ưa dệt lời xằng bậy, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình dối hiện dị tướng, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình cầu xin ép buộc, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Cũng không vì các hữu tình đem lợi cầu lợi, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Bạch Thế Tôn! Nay con không vì các loài hữu tình ô uế ấy, mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Lại nữa, Bạch Thế Tôn! Nếu các hữu tình thâm tâm vui thích Nhất thiết trí trí, vô trước trí, tự nhiên trí, vô đẳng đẳng trí, vô thượng trí, thì nay con cũng vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình đối với sở hữu của mình không còn sở đắc, huống chi tự khen ngợi mình, thì con vì họ thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình đối với sở hữu của người khác không còn sở đắc, huống chi chê bai, hủy báng người khác, thì con vì họ thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình xô ngã kiêu mạn như bẻ sừng thú, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình muốn nhổ các loại tên độc phiền não, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình tâm họ khiêm hạ như trẻ con Chiên đà la, con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu các hữu tình tâm họ bình đẳng như tứ đại hư không, con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đối với tất cả pháp còn không có sở đắc, cũng không chấp trước, huống gì đối với phi pháp, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát ý muốn thanh tịnh, không nịnh, không dối, tính chất ngay thẳng, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát tâm bình đẳng, thương xót, muốn làm lợi lạc cho tất cả hữu tình, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát thường đối với pháp lành chỉ dạy, khuyên răn, hướng dẫn, khen ngợi, vui mừng tất cả hữu tình, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát gánh nổi gánh lớn, cỡi được xe lớn, dựng nên việc lớn, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đem lòng từ bi, làm lợi lạc cho tất cả hữu tình, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đối với các hữu tình có thể làm người dẫn đường, hướng đạo thù thắng và đi khắp nơi, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đối với tất cả pháp không bị lệ thuộc, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đối với các chỗ sanh không có sự mong cầu, con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát muốn thoát khỏi lưới của tất cả ác ma, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát có vui thích lớn, đầy đủ tinh tấn lớn, thường không buông lung, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát muốn đến bờ các pháp rốt ráo kia, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát muốn khéo đoạn diệt tất cả lưới nghi, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát đối với trí Phật chứng còn không kiêu mạn, không chấp, không đắm huống là đối với trí khác, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát vượt khỏi tất cả kiêu mạn chấp trước, có thể trụ trong chánh đạo, có khả năng hành chánh đạo, thuyết giảng chánh đạo, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu đại Bồ Tát nào luôn vì lợi ích cho tất cả hữu tình, mà làm cho được lợi ích, làm cho an lạc, giúp hữu tình được an ổn, thì con vì họ mà thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Bạch Thế Tôn! Con vì ban bố khắp cho tất cả hữu tình niềm an vui không nhiễm, niềm an vui vô thượng, niềm an vui vô bờ bến, niềm an vui của Niết bàn, niềm an vui của chư Phật, niềm an vui vô vi, nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Con vì muốn đoạn hẳn các thứ lưới nghi, dây phiền não ràng buộc cho tất cả hữu tình, nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Nếu chính con tự cắt đứt các thứ lưới nghi, dây phiền não ràng buộc, thì mới có thể như thật vì các hữu tình nói các pháp yếu, đoạn dứt lưới nghi, trừ dây phiền não. Vì sao? Vì tất cả hữu tình đều thích an vui, đồng chán nguy khổ, tất cả hữu tình đều tìm cầu an vui. Con hoàn toàn chẳng thấy có chút an lạc nào đáng mong cầu, chỉ trừ Bát nhã Ba la mật. Con hoàn toàn chẳng thấy có chút an vui nào đáng cầu, chỉ trừ đại Bồ Tát thừa. (Q.593, ĐBN)
Con hoàn toàn chẳng thấy có chút an vui nào đáng cầu, chỉ trừ Đại thừa.
Con xem thấy nghĩa lợi như thế muốn ban bố cho hữu tình những sự an vui mầu nhiệm, nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa.
Con xem thấy chúng đại Bồ Tát được nghĩa lợi như thế, nên thưa hỏi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa, cúi xin Thế Tôn thương xót mà trả lời cho.
Phật bảo đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh:
- Lành thay! Lành thay! Thiện nam tử! Ngươi có thể thương xót đại chúng sanh v.v… nên thưa Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác về Bát nhã Ba la mật sâu xa. Do duyên này ngươi được công đức vô lượng. Ngươi nên lắng nghe, suy nghĩ cho kỹ, Ta sẽ phân biệt, giảng nói cho ngươi.
Thiện Dũng Mãnh đáp:
- Bạch Thế Tôn! Hay thay! Cúi xin Thế Tôn giảng dạy, chúng con muốn nghe.
(Sao gọi là Bát nhã Ba la mật?)
Phật bảo đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh:
- Những điều mà ngươi đã hỏi Thế Tôn ở trước đều là vì các đại Bồ Tát mà tuyên thuyết Bát nhã Ba la mật. Sao gọi là Bát nhã Ba la mật?
Các ngươi nên biết! Thật chẳng có chút pháp nào có thể gọi là Bát nhã Ba la mật. Bát nhã Ba la mật sâu xa vượt qua tất cả con đường danh ngôn. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bát nhã Ba la mật sâu xa thật không thể nói đây là Bát nhã Ba la mật. Cũng không thể nói Bát nhã Ba la mật thuộc kia, không thể nói Bát nhã Ba la mật do kia, cũng không thể nói Bát nhã Ba la mật từ kia. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì trí tuệ có thể thấu đạt thật tánh các pháp, nên gọi là Bát nhã Ba la mật. Trí tuệ của Như Lai còn không thể đắc, huống chi đắc Bát nhã Ba la mật.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy nghĩa là hiểu các pháp và biết các pháp nên gọi là Bát Nhã.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã hiểu các pháp ra sao?
Nghĩa là các pháp khác nhau, nên danh ngôn cũng khác nhau, nhưng tất cả pháp không lìa danh ngôn. Nếu hiểu các pháp hoặc biết các pháp đều bất khả thuyết, nhưng theo sự hiểu biết của hữu tình mà nói, nên gọi là Bát Nhã. Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy nghĩa là giả thi thiết. Do giả thi thiết nên gọi là Bát Nhã. Nhưng tất cả pháp chẳng thể thiết lập, không thể động chuyển, không thể giảng nói, không thể trình bày, biết như vậy gọi là như thật biết.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã đó không phải là biết, không phải không biết, không phải đây, không phải kia, nên gọi là Bát Nhã.
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy là sở hành của trí - sở hành phi trí, chẳng phải cảnh trí cùng cảnh phi trí, vì trí xa lìa tất cả cảnh.
Nếu trí là cảnh tức là phi trí, không từ phi trí mà được có trí.
Cũng không từ trí mà có phi trí, không từ phi trí mà có phi trí.
Cũng không từ trí mà được có trí, không do phi trí mà gọi là trí.
Cũng không do trí mà gọi là phi trí, không do phi trí mà gọi là phi trí.
Cũng không do trí mà gọi là trí, tức phi trí gọi là trí. Do đây tức trí gọi là phi trí. Trong đây, trí không thể hiển thị nên gọi là trí, không thể hiển thị thuộc về trí này, không thể hiển thị nguyên do của trí này, không thể hiển thị từ trí này, nên trong trí không có thật tánh trí, cũng không có thật trí trụ trong tánh trí.
Trí và tánh trí đều bất khả đắc, phi trí cùng tánh cũng lại như vậy, chắc chắn không do phi trí gọi là trí.
Nếu do phi trí gọi là trí thì tất cả phàm phu đều có trí.
Nếu có như thật đối với trí, phi trí đều không thể đắc (若nhược 有hữu 如như 實thật 於ư 智trí 非phi 智trí 俱câu 無vô 所sở 得đắc). Đối với trí, phi trí như thật biết khắp, đây gọi là trí. Nhưng thật tánh trí chẳng phải như đã nói. Vì sao? Vì thật tánh trí lìa ngôn ngữ. Trí chẳng phải cảnh của trí, chẳng phải cảnh phi trí. Vì trí vượt khỏi tất cả cảnh, không thể nói đây là cảnh của trí hay phi trí.
Thiện Dũng Mãnh! Đây gọi là như thật giảng nói tướng trí. Như vậy, tướng trí thật không thể nói, không thể hiển bày, nhưng theo sự hiểu biết của hữu tình mà trình bày. Kẻ trí cũng bất khả thuyết. Cảnh trí còn không có huống có kẻ trí. Nếu có thể như thật biết, như thật tùy ngộ thì gọi là Bát Nhã.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu có thể hiện quán tác chứng được như thế, thì gọi là Bát Nhã xuất thế. Bát Nhã xuất thế đã nói như vậy cũng bất khả thuyết. Vì sao? Vì thế gian còn không có huống là có xuất thế gian. Sự xuất còn không có huống chi là người xuất. Do đây, Bát Nhã xuất thế cũng không có. Vì sao? Vì hoàn toàn không đắc thế gian, xuất thế gian, người xuất và sự xuất, nên gọi là Bát Nhã xuất thế. Nếu có sở đắc thì không gọi là Bát Nhã xuất thế. Tánh của Bát Nhã này cũng bất khả đắc, vì xa lìa tánh khả đắc của hữu và vô.
Này Thiện Dũng Mãnh! Thế gian gọi là giả lập, không thể dựa vào thế gian giả lập mà thật có xuất thế. Nhưng vì ra khỏi các sự giả lập nên gọi xuất thế. Xuất thế đối với thế gian chẳng thật có xuất hay không xuất. Vì sao? Vì trong này hoàn toàn không có pháp xuất hay có thể xuất, nên gọi xuất thế. Xuất thế ấy không có thế gian và xuất thế gian. Không xuất không phải không xuất nên gọi xuất thế. Nếu như thật biết rõ như vậy gọi là Bát Nhã xuất thế. Như vậy, Bát Nhã chẳng phải như đã nói.
Vì sao? Vì Bát Nhã xuất thế vượt khỏi ngôn ngữ, tuy gọi xuất thế mà không có sự xuất, tuy gọi Bát Nhã mà không có sự biết. Sự xuất, sự biết bất khả đắc; hay xuất hay biết cũng bất khả đắc. Như thật biết như vậy gọi là Bát Nhã xuất thế. Do đây nên Bát Nhã vuợt ra tất cả. Thế nên gọi là Bát Nhã xuất thế.
(Sao gọi là thông đạt Bát Nhã?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Đây cũng gọi là thông đạt Bát Nhã. Như vậy, thông đạt Bát Nhã là thế nào?
Nghĩa là Bát Nhã này không có sự thông đạt. Nếu Bát Nhã này có sự thông đạt tức là giả lập. Nếu là giả lập thì không gọi là Bát Nhã thông đạt. Nghĩa là đối với trong này hoàn toàn không có gì cả. Không có ở đây, không có ở kia, cũng không ở giữa, không có được thông đạt, không có bị thông đạt, không chỗ thông đạt, không thời thông đạt, không người thông đạt, nên gọi là thông đạt.
Lại ở trong này hoàn toàn vô sở hữu, không có người hành, không có nơi hành, không đây, không kia, cũng không ở giữa, nên gọi thông đạt, lại là thông đạt tuệ. Nói thông đạt là thông đạt tuệ. Thông đạt này hoàn toàn không sở hữu, không trên, không dưới, không chậm, không mau, không tiến, không lui, không qua, không lại nên gọi là thông đạt.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tuệ thông đạt là thông đạt cái gì? Nghĩa là có sự thấy hoàn toàn thông đạt.
Do cái gì thông đạt? Do Bát Nhã thông đạt.
Như vậy, Bát Nhã làm sao thông đạt? Là tướng giả lập mà có thông đạt. Các tướng giả lập tất cả là phi tướng. Như vậy, phi tướng gọi là tướng giả lập.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ai thành tựu Bát Nhã như vậy tức là có thể như thật thông đạt ba cõi. Như thật thông đạt ba cõi là thế nào? Nghĩa là không phải ba cõi gọi là ba cõi.
Vì sao? Vì trong này không có cõi để thông đạt. Thông đạt ba cõi tức chẳng phải cõi. Do thông đạt ba cõi nên gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã.
Thế nào là thành tựu thông đạt Bát Nhã? Là không có việc nhỏ nào mà không thông đạt hoàn toàn. Đối với tất cả việc hoàn toàn thông đạt nên gọi là thông đạt Bát Nhã. Như vậy, Bát Nhã đối với tất cả việc đều siêu việt. Nếu thành tựu Bát Nhã như vậy thì các điều thấy, nghe, ngửi, nếm, biết đều thông đạt.
Thông đạt cái gì? Nghĩa là vô thường, khổ, bệnh, ung nhọt, tên bắn, không, trở ngại, hại, khác, hoại, hoại pháp, động, mau diệt, không ngã, không sanh, không diệt, không tướng v.v…
Này Thiện Dũng Mãnh! Ai thông đạt như vậy thì gọi là an nhiên như giải được tên độc. Như có vị lương y giỏi trị được tên độc, chỗ bị tên bắn, ông ta đều có thể chữa lành, thuốc độc không còn tác hại nữa. Vì nhờ công lực của dược thảo mà trừ khử được hết. Nếu các Bí sô thành tựu được pháp giải tên độc này, gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã. Nếu đầy đủ sáu hằng tánh thông đạt Bát Nhã này, thì xa lìa tất cả nhiễm trước ba cõi, vượt khỏi lưới của tất cả ác ma(1).
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như Kim cương khoan được các vật, khoan chỗ nào cũng xuyên qua. Cũng vậy, nếu các Bí sô v.v… đạt được Kim cương dụ, do được tuệ thông đạt dung nạp, nên quán pháp gì cũng đều thông đạt. Tuệ thông đạt này được định Kim cương dụ bảo hộ, quán đến pháp nào cũng đều thông đạt. Nếu ai thành tựu trí tuệ thông đạt này, có thể xuất thế gian, diệt hết các khổ, dù đạt đến các khổ đã tận nhưng không bị đắm nhiễm. Tuệ thông đạt này cũng gọi là ba minh(2).
Này Thiện Dũng Mãnh! Gọi là minh là vĩnh viễn diệt trừ vô minh. Đây cũng gọi là biết khắp vô minh, cũng gọi là ý niệm diệt khổ uẩn.
Như vị lương y thông minh biết rộng, làm điều gì cũng xem xét rõ ràng, nhờ thế mà thành tựu trí tuệ giảo nghiệm vi diệu, biết rõ các thuốc, hiểu rõ nguyên nhân của bệnh, biết rõ bệnh tướng có thể chữa nhiều chứng bệnh khổ. Bất cứ bệnh tật nào cũng chữa lành. Vì sao? Vì người ấy thông thạo về thuốc, nguyên nhân, tướng trạng của bệnh, phương pháp hòa hợp thuốc, cho nên có thể trừ tất cả bệnh khổ. Nếu ai có thể thành tựu minh thứ ba (lậu tận minh), thì có thể diệt các vô minh, dứt tất cả khổ, trừ tất cả sanh, già, bệnh, chết và các pháp sầu than, khổ, ưu, não. Đây gọi là thông đạt Bát Nhã xuất thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ta nương nghĩa này mật ý nói: Tất cả thế gian tuệ là hơn hết, nghĩa là thông đạt thật tánh các pháp. Nhờ chánh tri này làm cho chấm dứt sanh vào các cõi.
Sự chấm dứt sanh vào các cõi có ý nghĩa gì? Nghĩa là ý niệm thông đạt xuất và chìm. Vì sao gọi là thông đạt xuất và chìm? Nghĩa là hoàn toàn thông đạt các pháp có tập khởi đều có pháp tận diệt. Như vậy gọi là thông đạt xuất và chìm.
Này Thiện Dũng Mãnh! Xuất là ý niệm về sanh, chìm là ý niệm về diệt. Tuy là nói vậy như không nói có xuất hay có chìm.
Này Thiện Dũng Mãnh! Những gì tập khởi chẳng thật có pháp xuất. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì tập khởi là bình đẳng xuất, chẳng phải bình đẳng có xuất, cũng chẳng phải có chìm; bình đẳng tùy khởi nên gọi là tập khởi. Bình đẳng tùy khởi là trong này không có xuất, không có chìm. Như vậy, tự thể tự nhiên tan hoại gọi là diệt. Trong đó không có vật gì cả nên nói là diệt, nghĩa là vô gián diệt; không phải ở đây sanh ra là nơi đây có diệt, nên nói là diệt, mà không sanh cũng gọi là diệt. Như vậy, thông đạt hoặc xuất, hoặc chìm, không sanh, không diệt nên gọi là thông đạt hoặc xuất hoặc chìm.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nói thông đạt là có thể biết khắp về các duyên khởi, do các duyên mà các pháp được khởi, nên gọi là duyên khởi. Như vậy, duyên khởi hoàn toàn vô sở hữu, nên gọi là sự thông đạt duyên khởi. Đây gọi là biết khắp duyên khởi. Nghĩa là có thể hiểu rõ như thật không khởi, vì không khởi nên gọi là duyên khởi. Bình đẳng không khởi nên gọi là duyên khởi, với chỗ này khởi còn không có, huống chi có diệt. Tùy sự hiểu rõ duyên khởi hoặc thuận, hoặc trái đều bất khả đắc. Vì không đẳng khởi nên gọi là duyên khởi; nếu không đẳng khởi thì không có sanh; nếu không có sanh thì không có quá khứ, cũng không có đã sanh. Nếu không có quá khứ, cũng không có đã sanh, thì không có diệt; nếu không có diệt tức vô sanh trí. Do vô sanh trí nên không sanh cũng không chứng diệt. Do vô sanh nên cũng không diệt. Do có sanh nên thiết lập có diệt, đã không có sanh nên không có diệt. Đối với tất cả pháp thấy biết, thông đạt tác chứng như vậy gọi là tận trí.
Thiện Dũng Mãnh! Tận trí là chấm dứt sự vô tri nên gọi là tận trí. Thế nào gọi là tận? Là do không tận nên gọi là tận, không thấy có pháp nào để gọi là tận; nhưng lìa vô tri nên gọi là tận trí. Tức là chấm dứt vô tri gọi là tận trí, biết khắp tất cả pháp vô tri nên gọi là chấm dứt vô tri. Do chấm dứt vô tri nên gọi là tận trí, chẳng phải pháp vô tri có tận, không tận; nhưng lìa vô tri nên gọi là tận trí, như thật biết khắp. Pháp vô tri này hoàn toàn vô sở hữu, nên gọi là lìa. Như vậy, do trí biết pháp vô tri, không riêng biệt, có thể đắc nên gọi là xa lìa vô tri; nhưng pháp vô tri thật bất khả đắc. Trí còn không có huống là có vô tri.
Nếu người có thể tận đắc giải thoát thì gọi là tận trí. Tuy nói như vậy mà như không nói. Đã có trí tận thì hoàn toàn không thể nói, chỉ là giả danh. Nên nói chấm dứt vô tri cũng gọi là tận trí. Nếu đem vô tận tận trí mà xem xét các pháp, thì tận trí cũng không. Nếu biết như vậy liền lìa tận trí, cho đến bờ vô tận. Bờ vô tận này tức là không bờ, cũng là bờ Niết bàn. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì tất cả pháp đều là không bờ, cũng là bờ Niết bàn, các bờ dứt hẳn gọi là Niết bàn. Tuy nói như vậy mà như không nói. Vì bờ Niết bàn lìa ngôn ngữ, tất cả ngôn ngữ trong ấy hoàn toàn dứt hẳn.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như Lai tuy nói cõi Niết bàn, mà như không nói. Vì cõi Niết bàn hoàn toàn không thể nói, vượt tất cả sự nói. Trong cõi Niết bàn dứt hẳn các lời nói. Nếu nói tướng cõi Niết bàn như thế, tức là nói tướng thông đạt Bát Nhã xuất thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Chẳng phải Niết bàn có thể nói phương xứ ở đây, ở kia. Nên Niết bàn thật không thể nói.
Này Thiện Dũng Mãnh! Sao trong này gọi là Bát nhã Ba la mật sâu xa?
Thiện Dũng Mãnh! Chẳng phải Bát nhã Ba la mật này có thể đắc một phần nhỏ xa bờ kia.
Thiện Dũng Mãnh! Nếu Bát nhã Ba la mật này có một phần nhỏ nào xa bờ kia, thì Như Lai nói Bát nhã Ba la mật sâu xa có xa bờ kia.
Thiện Dũng Mãnh! Chẳng phải Bát nhã Ba la mật này có xa được, nên không nói đây có bờ kia(3).
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát nhã Ba la mật này nghĩa là tác nghiệp diệu trí, rốt ráo đến bờ kia của tất cả pháp, nên gọi là Bát nhã Ba la mật. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì sao? Vì chẳng phải ngữ, chẳng phải nghiệp, có thể dẫn đến Bát nhã Ba la mật.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thể nói được.
(Thế nào là Bồ đề?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát nhã Ba la mật tùy sự hiểu rõ các pháp, nếu có thể tùy sự hiểu rõ tức trái với giác ngộ. Vì sao? Vì trong đây không có vật để gọi là tùy sự hiểu rõ. Tùy sự hiểu rõ không, nên giác ngộ cũng không. Tức là đối với các pháp không thông đạt nghĩa, tùy sự hiểu rõ thông đạt pháp tánh bình đẳng là Bồ đề. Tùy sự hiểu rõ các pháp nên gọi là Bồ đề. Làm sao có thể tùy sự hiểu rõ các pháp, vì trong đây không có vật để gọi Bồ đề, nên đối với trong đây cũng không có tùy sự hiểu rõ.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì nếu có đắc được chút phần Bồ đề nào, tức là trong Bồ đề đắc Bồ đề. Nhưng trong Bồ đề không có Bồ đề, nên nghĩ như vậy là hiện chứng Bồ đề. Vì chẳng tùy sự hiểu rõ, chẳng thông đạt nên gọi là giác ngộ. Tuy nói như vậy mà như không nói. Vì tất cả pháp không thể tùy sự hiểu rõ, không thể thông đạt. Lại pháp và phi pháp đều không có tự tánh, do giác ngộ lý này nên gọi là Bồ đề.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể đắc Bồ đề. Không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể rõ Bồ đề. Vì như thật Bồ đề không thể rõ, không thể nêu ra, không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác sanh Bồ đề, vì tánh Bồ đề không sanh, không khởi.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nói Bồ đề là không có sự ràng buộc, chẳng phải trong Bồ đề có chút hữu tình, thiết lập hữu tình. Ở trong Bồ đề không có hữu tình, thiết lập hữu tình. Tại sao nói Tát đỏa(4) là sở hữu Bồ đề, mà không nói Bồ đề Tát đỏa của Bát nhã Ba la mật?
Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải trong Bồ đề có thể đắc Bồ đề, chẳng phải trong Bồ đề có thể đắc Tát đỏa. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bồ đề siêu việt, Bồ đề không sanh, Bồ đề không khởi, Bồ đề không tướng. Không phải trong Bồ đề có tánh Tát đỏa, không phải trong Bồ đề có thể đắc Tát đỏa. Không do Tát đỏa thiết lập Bồ đề, không do Bồ đề thiết lập Tát đỏa. Vì tùy sự hiểu rõ Tát đỏa không có tự tánh nên gọi là Bồ đề, biết trong Bồ đề thật không có Tát đỏa, nên gọi là Bồ đề Tát đỏa.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Bồ đề Tát đỏa không phải tưởng Tát đỏa hiện bày. Trừ tưởng Tát đỏa nên gọi là Bồ đề. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì sao? Vì Bồ đề Tát đỏa lìa ngôn ngữ. Bồ đề Tát đỏa lìa tánh Tát đỏa. Bồ đề Tát đỏa lìa tưởng Tát đỏa, biết Bồ đề như vậy nên gọi là Bồ Tát.
Làm sao Bồ Tát có thể biết Bồ đề? Nghĩa là biết Bồ đề siêu việt tất cả, Bồ đề không tạo, Bồ đề không sanh, Bồ đề không diệt. Không phải tánh Bồ đề có thể rõ Bồ đề. Cũng không phải Bồ đề hiển bày, không thể hiện rõ, không thể thiết lập, không thể dẫn chuyển, nên gọi là Bồ đề. Nếu không thể trái ngược tùy sự hiểu rõ, thông đạt, không phân biệt, dứt hẳn phân biệt thì gọi là Bồ đề Tát đỏa. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bồ đề Tát đỏa không thể đắc vậy. Nếu Bồ đề Tát đỏa có thể đắc, tức đắc đây là Bồ đề, đây thuộc Bồ đề, đây là Tát đỏa, đây thuộc Tát đỏa; nhưng không thể nói đây là Bồ đề, đây thuộc Bồ đề, cũng không thể nói đây là Tát đỏa, đây thuộc Tát đỏa. Vì có thể tùy sự hiểu rõ thật không có Tát đỏa. Không có tánh Tát đỏa, lìa tánh Tát đỏa nên gọi là Bồ Tát. Do không có Tát đỏa, trừ tưởng Tát đỏa nên gọi là Bồ Tát.
(Tất cả từ, tất cả ngữ liên kết như một mắc xích, từ trí đến phi trí, từ vô trí đến tận trí, từ Bồ đề đến Tát đỏa liên hoàn không kẽ hở. Nhưng đó không phải là một chuỗi dài lý luận, mà đó là chứng trí của chư Phật. Nhưng Phật trí (Bát Nhã) là bất khả tư nghì, ngôn ngữ thế gian không thể giảng nói trực tiếp. Nên phải đi vòng vòng, phải đi vòng quanh).
(Thế nào là hữu tình?)
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Cõi hữu tình tức là khái niệm không thật có hữu tình. Chẳng phải trong hữu tình có tánh hữu tình. Hữu tình không có nên gọi là cõi hữu tình. Nếu trong hữu tình có tánh hữu tình thì không nói là cõi hữu tình. Cõi hữu tình ấy tức là hiện không cõi. Vì cõi hữu tình không có tánh cõi. Nếu cõi hữu tình có tánh cõi thì phải thật có mạng, tức là thân. Nếu cõi hữu tình lìa tánh cõi mà có, thì phải thật có mạng, tức là có thân khác. Nhưng cõi hữu tình không thật tánh cõi, chỉ do thế tục giả nói là cõi. Không phải trong cõi hữu tình có tánh cõi, cũng không phải trong tánh cõi có cõi hữu tình. Không phải tánh cõi là cõi hữu tình, không phải lìa tánh cõi có cõi hữu tình. Vì tất cả pháp không có tánh cõi. (Q.593, phần “Bát Nhã Ba La Mật”)
Này Thiện Dũng Mãnh! Ta nương nghĩa này, mật ý nói các cõi hữu tình không thể thiết lập có đầy có vơi.
Vì sao? Vì cõi hữu tình không có tánh, cõi hữu tình lìa tánh. Như vậy, cõi hữu tình không thể thiết lập có đầy có vơi. Các pháp cũng vậy, không thể thiết lập có đầy có vơi. Vì tất cả pháp đều không thật tánh, không thể nói có đầy có vơi. Nếu có thể tùy sự hiểu rõ các pháp như thế, tức gọi là tùy sự hiểu rõ Phật pháp. Ta nương nghĩa này, mật ý nói như cõi hữu tình không thể thiết lập có đầy có vơi. Các pháp cũng vậy, không thể thiết lập có đầy có vơi. Nếu tất cả pháp không đầy không vơi, thì lấy không chơn thật làm phương tiện, tức là Phật pháp không vơi không đầy. Như vậy, tùy sự hiểu rõ tất cả pháp, tức gọi Phật pháp không đầy không vơi. Vì tất cả pháp không đầy không vơi nên gọi là Phật pháp. Phật pháp tức không phải khái niệm Phật pháp, chẳng phải Phật pháp có vật khiến có thể đầy hoặc vơi được.
Vì sao? Vì tùy sự hiểu rõ tất cả pháp, nếu có thể tùy sự hiệu rõ tánh tất cả pháp, thì trong ấy không có pháp hoặc đầy hoặc vơi. Tất cả pháp ấy, nên biết là ý niệm pháp giới. Không phải pháp giới ấy có đầy có vơi.
Vì sao? Vì pháp giới kia không có bờ bến, chẳng phải hữu tình giới và pháp giới kia sai khác có thể đắc; không phải hữu tình giới và pháp giới kia hoặc đầy hoặc vơi, hoặc đắc hoặc mất. Tùy sự hiểu rõ như vậy tức gọi là Bồ đề. Do đây nên nói không phải Phật pháp có thể đắc, có thể thiết lập có đầy có vơi.
(Thế nào gọi là Bồ đề?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Không có tánh đầy vơi. Nếu người có thể như thật không phân biệt gọi là người thấy như thật. Chẳng phải ở trong đây có lấy có bỏ, tùy sự hiểu rõ như vậy gọi là Bồ đề.
Thiện Dũng Mãnh! Bồ đề tức là tướng Phật. Sao gọi là tướng Phật? Nghĩa là tất cả tướng rốt ráo vô tướng tức là tướng Phật.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì rốt ráo vô tướng cùng tướng Bồ đề là xa lìa tự tánh. Như vậy, tùy sự hiểu rõ gọi là Bồ đề. Tuy nói như vậy mà như không nói gì.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Cần có thể tùy sự hiểu rõ pháp như thế, nên gọi là Bồ đề. Nếu có Bồ Tát nào thật không biết rõ pháp tánh như vậy mà bảo ta có thể hiểu rõ, tự xưng là Bồ Tát. Phải biết người ấy xa bậc Bồ Tát, xa pháp Bồ Tát, đem danh Bồ Tát dối gạt trời, người, A tu la v.v…
(Thế nào là hữu tình, thế nào là Bồ Tát, thế nào là Bồ đề?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu chỉ dùng lời dối tự xưng là Bồ Tát, thì chẳng lẽ tất cả hữu tình dối gạt đều là Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải chỉ lời dối gạt bậc Bồ Tát, được pháp Bồ Tát, chẳng do lời nói mà chứng được quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Không do ngữ nghiệp tự xưng danh mà liền được Bồ đề. Cũng không do lời tự xưng danh bậc Bồ Tát, được pháp Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tất cả hữu tình hành hạnh Bồ đề, không biết, không hiểu thật tánh các pháp, thì không gọi là Bồ Tát.
Vì sao? Vì chẳng biết hữu tình, chẳng phải hữu tình vậy. Nếu biết hữu tình chẳng phải tánh hữu tình là hành hạnh Bồ đề, nên thành Bồ Tát. Nhưng do các hữu tình điên đảo, không thể hiểu rõ việc làm của mình, cảnh giới của mình, hành xứ của mình. Nếu như thật biết rõ việc làm của mình, thì hành không còn phân biệt. Bởi hành phân biệt, nên tất cả phàm phu ngu si duyên cảnh hư dối, khởi hành điên đảo. Cũng duyên Bồ đề mà khởi kiêu mạn chấp trước. Vì họ duyên vọng cảnh, sanh ra điên đảo kiêu mạn, hành hạnh phân biệt nên không thể đắc pháp của Bồ Tát, huống là đắc Bồ đề. Nếu ai có thể biết rõ pháp ấy như vậy, thì chẳng còn khởi hành duyên hư dối, cũng không còn duyên các pháp sanh kiêu mạn. Đây gọi là Bồ Tát hành nơi vô hành.
Bồ Tát không nên do phân biệt mà khởi hành phân biệt. Nếu ở chỗ không có sở phân biệt, thì không phải chỗ này mà có sở hành. Nếu chỗ này không khởi phân biệt, thì không phải chỗ này lại có sở hành. Chư Phật Bồ Tát đối với tất cả hành không có sự phân biệt mà tu hành. Tất cả kiêu mạn rốt ráo không khởi, Bồ Tát biết tất cả pháp như vậy. Đối với tất cả pháp không còn dính mắc, không còn phân biệt, không dạo, không đi. Như vậy, gọi là chơn Bồ Tát hạnh, lấy vô sở hành làm phương tiện. Nếu các Bồ Tát có thể hành như thế thì gọi là Bồ Tát chơn hạnh.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì có thể tùy sự hiểu rõ các pháp, thông đạt các pháp nên gọi là Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nên biết không hữu tình tức là ý niệm Bồ Tát. Vì có thể từ bỏ tất cả tưởng.
Vì sao? Vì có thể rõ suốt tất cả hữu tình chẳng thật hữu tình.
Tất cả hữu tình đều không phải hữu tình.
Tất cả hữu tình đều là điên đảo chấp trước hữu tình.
Tất cả hữu tình đều là biến kế sở chấp hữu tình.
Tất cả hữu tình đều là hư dối sở duyên hữu tình.
Tất cả hữu tình đều là bại hoại tự hành hữu tình.
Tất cả hữu tình đều là vô minh duyên hành hữu tình.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Nếu pháp của tất cả hữu tình, chẳng có các loài hữu tình tạo tác pháp kia, thì gọi là vô minh duyên hành hữu tình.
Pháp nào không có? Nghĩa là chấp ta, chấp của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp ấy là nắm giữ, bám víu, pháp đó chẳng có. Nếu có pháp đó thì tất cả hữu tình đều chấp là ta, chấp là của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp kia là nắm giữ, bám víu, nên cho là thật có, không gọi hư dối. Không có pháp đó mà các hữu tình vọng chấp là ta, chấp là của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp ấy là nắm giữ, bám víu đều không thật có, đều là hư dối, nên nói thế này: Tất cả hữu tình không thật hữu tình, tất cả hữu tình đều là vô minh duyên hành hữu tình.
Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải hữu tình là có chút thật pháp có thể chấp là ta, hoặc chấp là của ta, hoặc là nắm giữ hai chấp ấy, bám víu đều không thật pháp. Nên nói tất cả hữu tình là không thật hữu tình; nên biết không hữu tình ấy là khái niệm chẳng thật. Nói chẳng thật ấy phải biết đó là khái niệm không phải hữu tình, như trong tưởng không thật hữu tình, tất cả hữu tình vọng chấp là thật; nên nói tất cả hữu tình không thật hữu tình.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nói không thật ấy là đối với trong này không thật, không khởi. Vì tất cả pháp đều là không chơn thật, cũng không phát khởi. Hữu tình trong này do hư dối chấp trước mà tự ràng buộc. Nên có thể nói tất cả hữu tình đều là hư dối, duyên theo hữu tình, họ đối với việc làm của mình không thể hiểu rõ, nên nói là không thật hữu tình. Tức là trong nghĩa này phải giác ngộ viên mãn cùng khắp. Nếu họ đối với các hành có giác ngộ viên mãn cùng khắp, thì biết người ấy gọi là Bồ Tát. (Hết Q.593, phần “Bát Nhã Ba La Mật”)
Thích nghĩa:
(1). Nguyên văn đoạn Kinh này bằng chữ Hán như sau: “若nhược 能năng 通thông 達đạt 是thị 則tắc 名danh 為vi。 清thanh 涼lương 離ly 箭tiễn 。 如như 有hữu 良lương 藥dược 名danh 曰viết 離ly 箭tiễn 。 隨tùy 所sở 著trước 處xứ 眾chúng 箭tiễn 皆giai 除trừ 。 毒độc 藥dược 於ư 中trung 無vô 得đắc 住trụ 者giả 。 此thử 藥dược 威uy 力lực 所sở 逼bức 遣khiển 故cố 。 如như 是thị 若nhược 有hữu 諸chư 苾Bật 芻Sô 等đẳng. 成thành 就tựu 此thử 法pháp 清thanh 涼lương 離ly 箭tiễn 。 所sở 謂vị 成thành 就tựu 通thông 達đạt 般Bát 若Nhã 。 具cụ 六lục 恒hằng 住trụ 通thông 達đạt 般Bát 若Nhã 。 遠viễn 離ly 一nhất 切thiết 三Tam 界Giới 染nhiễm 著trước 。 超siêu 越việt 一nhất 切thiết 惡ác 魔ma 羂quyến 網võng”。
Nguyên văn bản dịch của Quangduc.com là:
“Ai thông đạt như vậy thì gọi là mát mẻ, như xa lìa tên bắn. Như có vị lương y giỏi được mệnh danh là lìa mũi tên. Những chỗ bị tên bắn, ông ta đều có thể chữa lành, thuốc độc không còn trong vết thương. Vì nhờ công lực của dược thảo mà trừ khử được hết. Nếu các Bí sô thành tựu được pháp mát mẻ lìa mũi tên này, gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã. Nếu đầy đủ sáu hằng tánh thông đạt Bát Nhã, thì xa lìa tất cả nhiễm trước ba cõi, vượt khỏi lưới của tất cả ác ma”.
Chúng tôi phỏng dịch là: “Này Thiện Dũng Mãnh! Ai thông đạt như vậy thì được coi là an ổn như người thoát tên độc. Như có vị lương y giỏi trị được tên độc, chỗ bị tên bắn, ông ta đều có thể chữa lành, thuốc độc không còn tác hại nữa. Vì nhờ công lực của dược thảo mà trừ khử được hết. Nếu các Bí sô thành tựu được pháp giải này, gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã. Nếu đầy đủ sáu hằng tánh thông đạt Bát Nhã này, thì xa lìa tất cả nhiễm trước ba cõi, vượt khỏi võng ma”.
(2). Ba minh hay tam minh: (三明) Phạm: Tri-vidya. Pàli: Ti-vijjà. Cũng gọi Tam đạt, Tam chứng pháp. Trí tuệ sáng tỏ, thông đạt vô ngại, trừ hết ngu muội, chứng được vị Vô học. Tam minh gồm có: 1/. Túc mệnh trí chứng minh (Phạm: Pùrva-nivàsànusmfti-jĩàna-sàkwàtkriya-vidỳa); cũng gọi Túc trụ tùy niệm trí tác chứng minh, Túc trụ trí chứng minh, Túc trụ trí minh, Túc mệnh minh, Túc mệnh trí: Trí tuệ biết rõ tướng trạng của mình và chúng sinh từ một đời cho đến trăm nghìn vạn ức đời. 2/. Sinh tử trí chứng minh (Phạm: Cyuty-upapattì-jĩàna-sàkwàt-kriyavidỳa), cũng gọi Sinh tử trí chứng minh, Thiên nhãn minh, Thiên nhãn trí: Trí tuệ biết rõ tướng trạng sống chết của chúng sinh lúc tử lúc sinh, sắc thiện sắc ác, hoặc do nhân duyên tà pháp thành tựu ác hạnh, khi mệnh chung sinh vào đường ác; hoặc do nhân duyên chính pháp thành tựu thiện hạnh, khi mệnh chung sinh vào đường thiện... 3/. Lậu tận trí chứng minh (Phạm: Àsrava-kwaya-jĩàna-sàkwàt-kriyavidỳa), cũng gọi Lậu tận trí minh, Lậu tận minh, Lậu tận trí: Trí tuệ biết rõ như thực đã chứng được lý Tứ đế, giải thoát tâm hữu lậu, diệt trừ tất cả phiền não. (Tóm lược Từ điển Phật Quang).
(3). Bờ này bờ kia ý nói bờ mê bến giác, bỉ ngạn thử ngạn.
(4). Tát đỏa: Sattva (S), Being, Satta (P)Hữu tình, hữu thức, hàm sanh, chúng sanh; Vật có sanh mạng, chúng sanh trong thập đạo, trong lục giới. (Từ điển Phật học Việt Anh - Minh Thông).
Lưu ý: Đôi khi các từ này đã được chúng tôi giải thích rồi. Sở dĩ, ở đây lặp lại, vì chúng tôi tìm thấy lối giải thích sau thú vị hay rõ nghĩa hơn.
Thay lời lược giải:
Điểm đáng ghi nhớ của quyển thứ 593 là lời Phật thuyết về “Bát nhã Ba la mật”: Thế nào gọi là Bát nhã Ba la mật? Làm sao thông đạt Bát Nhã? Thế nào là trí và thế nào là tận trí? Thế nào là Bồ Tát, là Bồ đề, là Bồ đề Tát đỏa và thế nào là hữu tình?
1. Thế nào gọi là Bát Nhã?
Câu hỏi này được lặp đi lặp lại không biết bao nhiêu lần và hầu hết câu trả lời đều gần như khác nhau. Sở dĩ, khác nhau là vì Bát Nhã mênh mông vi diệu, nên có thể diễn nói nhiều cách, nhưng ngôn ngữ bị giới hạn không thể diễn nói luận bàn hết được, phải diễn nói nhiều lần. Nên trong nhiều đoạn Kinh thường bảo Bát Nhã không thể diễn nói luận bàn v.v... Quyển 593, phần “Bát Nhã Ba La Mật” này, Phật nói với Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh:
“... Sao gọi là Bát nhã Ba la mật? Các ngươi nên biết! Thật chẳng có chút pháp nào có thể gọi là Bát nhã Ba la mật. Bát nhã Ba la mật sâu xa vượt qua tất cả con đường danh ngôn. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bát nhã Ba la mật sâu xa thật không thể nói đây là Bát nhã Ba la mật, cũng không thể nói Bát nhã Ba la mật thuộc kia, không thể nói Bát nhã Ba la mật do kia, cũng không thể nói Bát nhã Ba la mật từ kia. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì trí tuệ có thể thấu đạt thật tánh các pháp, nên gọi là Bát nhã Ba la mật. Trí tuệ của Như Lai còn không thể đắc, huống chi đắc Bát nhã Ba la mật.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy nghĩa là hiểu các pháp và biết các pháp nên gọi là Bát Nhã.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã hiểu các pháp ra sao?
Nghĩa là các pháp khác nhau, nên danh ngôn cũng khác nhau, nhưng tất cả pháp không lìa danh ngôn. Nếu hiểu các pháp hoặc biết các pháp đều bất khả thuyết, nhưng theo sự hiểu biết của hữu tình mà nói, nên gọi là Bát Nhã.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy nghĩa là giả thi thiết. Do giả thi thiết nên gọi là Bát Nhã. Nhưng tất cả pháp chẳng thể thiết lập, không thể động chuyển, không thể giảng nói, không thể trình bày, biết như vậy gọi là như thật biết.
Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã đó không phải là biết, không phải không biết, không phải đây, không phải kia, nên gọi là Bát Nhã.
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát Nhã ấy là sở hành của trí, sở hành phi trí, chẳng phải cảnh trí cùng cảnh phi trí, vì trí xa lìa tất cả cảnh.
Nếu trí là cảnh tức là phi trí, không từ phi trí mà được có trí.
Cũng không từ trí mà có phi trí, không từ phi trí mà có phi trí.
Cũng không từ trí mà được có trí, không do phi trí mà gọi là trí.
Cũng không do trí mà gọi là phi trí, không do phi trí mà gọi là phi trí.
Cũng không do trí mà gọi là trí, tức phi trí gọi là trí. Do đây tức trí gọi là phi trí. Trong đây, trí không thể hiển thị nên gọi là trí, không thể hiển thị thuộc về trí này, không thể hiển thị nguyên do của trí này, không thể hiển thị từ trí này, nên trong trí không có thật tánh trí, cũng không có thật trí trụ trong tánh trí.
Trí và tánh trí đều bất khả đắc, phi trí cùng tánh cũng lại như vậy, chắc chắn không do phi trí gọi là trí.
Nếu do phi trí gọi là trí thì tất cả phàm phu đều có trí.
Nếu có như thật đối với trí, phi trí đều không thể đắc (若nhược 有hữu 如như 實thật 於ư 智trí 非phi 智trí 俱câu 無vô 所sở 得đắc). Đối với trí, phi trí như thật biết khắp, đây gọi là trí. Nhưng thật tánh trí chẳng phải như đã nói. Vì sao? Vì thật tánh trí lìa ngôn ngữ. Trí chẳng phải cảnh của trí, chẳng phải cảnh phi trí. Vì trí vượt khỏi tất cả cảnh, không thể nói đây là cảnh của trí hay phi trí.
Thiện Dũng Mãnh! Đây gọi là như thật giảng nói tướng trí. Như vậy, tướng trí thật không thể nói, không thể hiển bày, nhưng theo sự hiểu biết của hữu tình mà trình bày. Kẻ trí cũng bất khả thuyết. Cảnh trí còn không có huống có kẻ trí. Nếu có thể như thật biết, như thật tùy ngộ thì gọi là Bát Nhã”.
Bát nhã Ba la mật vượt qua danh ngôn thế tục, không thể nói đây là Bát Nhã, cũng không thể nói thuộc kia, cũng không thể nói do đây hay từ đây, do kia hay từ kia mà có Bát Nhã. Trí tuệ có thể hiểu và biết các pháp thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Vì sao? Vì do tu luyện tất cả các thiện pháp, các pháp mầu Phật đạo, nhất là lục Ba la mật đến một lúc nào đó chín mùi nứt vỡ thì Nhất thiết trí trí, vô trước trí, tự nhiên trí, vô đẳng trí, vô đẳng đẳng trí, vô thượng trí, vô thượng thượng trí, vô tận trí, vô sư trí, hậu đắc trí... tự nhiên xuất hiện. Trí này cho phép hiểu và biết thật tánh của tất cả các pháp. Nhưng các pháp khác nhau, nên danh ngôn cũng khác, nhưng tùy theo sự hiểu biết của hữu tình mà nói, nên gọi là Bát Nhã.
Vậy, Bát Nhã cũng chỉ là giả thi thiết. Do giả thi thiết nên gọi là Bát Nhã. Nhưng tất cả pháp chẳng thể thiết lập, không thể giảng nói, không thể trình bày, biết như vậy gọi là như thật biết.
Tiếp theo đó là một tràng thuyết giảng về thực chứng của trí này để nói lên chỗ ngộ, chỗ tùy ngộ của chư Phật. Tùy ngộ có nghĩa đối với trí, phi trí như thật biết khắp, đây gọi là trí. Ở đây không phải là lý luận mà ở đây nói lên sở ngộ, chỗ ngộ, chỗ chứng biết khắp, nên gọi là Bát nhã Ba la mật. Đó là chỗ thâm sâu siêu xuất, không thể dùng ngôn ngữ thế gian diễn nói được. Trí Bát Nhã chỉ có người đã ngộ nhập, thông đạt hay tự chứng mới có thể giảng nói, còn phàm phu không thể nào nói năng luận bàn. Vì vậy, nên gọi là trí xuất thế.
Nhưng còn nói năng đắc sở đắc thì cũng chẳng khế hợp Bát Nhã. Ngôn ngữ thế gian không đủ để diễn tả trí này. Nên tất cả những gì được nói ra đây chỉ là thi thiết hay giả lập. Không có thi thiết, không có giả lập thì không có Phật, không có Bát nhã Ba la mật, không có Nhất thiết trí trí.
2. Thế nào là thông đạt Bát Nhã?
Lại là một câu hỏi mắc mỏ nữa! Đây là vấn đề chính, vấn đề sinh tử của hành giả Bát Nhã, mục đích là Giác ngộ, đạt huệ và sang được bờ kia hay nói khác là đắc Bát Nhã hay Nhất thiết trí trí. Một khi đắc được trí này thì có thể thành thục chúng sanh, thanh tịnh quốc độ. Nhưng câu hỏi được đặt ra trong phần này là: Nếu cái gì cũng không, thì làm sao thông đạt Bát Nhã?
Quyển 593, phần “Bát Nhã Ba La Mật”, Hội thứ XVI, ĐBN. Nói rằng:
“Nghĩa là Bát Nhã này không có sự thông đạt. Nếu Bát Nhã này có sự thông đạt tức là giả lập. Nếu là giả lập thì không gọi là Bát Nhã thông đạt. Nghĩa là đối với trong này hoàn toàn không có gì cả. Không có ở đây, không có ở kia, cũng không ở giữa, không có được thông đạt, không có bị thông đạt, không chỗ thông đạt, không thời thông đạt, không người thông đạt, nên gọi là thông đạt.
Lại ở trong này hoàn toàn vô sở hữu, không có người hành, không có chốn hành, không đây, không kia, cũng không ở giữa, nên gọi thông đạt, lại là thông đạt tuệ. Nói thông đạt là thông đạt tuệ. Thông đạt này hoàn toàn vô sở hữu, không trên, không dưới, không chậm, không mau, không tiến, không lùi, không qua, không lại nên gọi là thông đạt.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tuệ thông đạt là thông đạt cái gì? Nghĩa là có cái thấy hoàn toàn thông đạt.
Do cái gì thông đạt? Do Bát Nhã thông đạt.
Bát Nhã làm sao thông đạt? Là tướng giả lập mà có thông đạt. Các tướng giả lập tất cả là phi tướng. Như vậy, phi tướng gọi là tướng giả lập.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ai thành tựu Bát Nhã như vậy tức là có thể như thật thông đạt ba cõi. Như thật thông đạt ba cõi là thế nào? Nghĩa là không phải ba cõi gọi là ba cõi.
Vì sao? Vì trong này không có cõi để thông đạt. Thông đạt ba cõi tức chẳng phải cõi. Do thông đạt ba cõi nên gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã.
Thế nào là thành tựu thông đạt Bát Nhã? Là không có việc nhỏ nào mà không thông đạt hoàn toàn. Đối với tất cả việc hoàn toàn thông đạt nên gọi là thông đạt Bát Nhã. Như vậy, Bát Nhã đối với tất cả việc đều siêu việt. Nếu thành tựu Bát Nhã như vậy thì những điều thấy, nghe, ngửi, nếm, biết đều thông đạt”.
Trước tiên, Bát Nhã nói: Không có ở đây, không có ở kia, cũng không ở giữa, không có sự thông đạt, không bị thông đạt, không chỗ thông đạt, không thời thông đạt, không người thông đạt. Tất cả đều giả lập... tất cả đều rỗng không! Nếu như thật hiểu như thế tức là thông đạt, thông đạt tuệ. Cái gì không thể hiểu, không thể biết, không thể nghĩ tưởng nổi; muốn cho người khác hiểu biết, nghĩ tưởng nổi thì chỉ còn cách là thí dụ, giả lập hay thi thiết. Không có giả lập, không có thi thiết thì không thể hiểu tất cả pháp. Đó là phương cách giải thích của Phật. Trước khi Phật xuất hiện, không ai biết đến ba cõi: Dục, Sắc và Vô sắc là gì? Phật thi thiết có ba cõi, chúng sanh luân hồi không thoát khỏi ba cõi này. Nhờ Phật giả nói do có tội chướng mà chúng sanh phải lặn hụp trong ba cõi, nên chúng ta biết được ba cõi. Nhưng, chẳng có ba cõi, nhờ giả lập mà chúng ta biết ba cõi. Ba cõi cũng không.
Vậy, câu nói: Tất cả đều giả lập... tất cả đều rỗng không! Nếu như thật hiểu như thế tức là thông đạt, thông đạt tuệ. Không có gì bí ẩn ở đây. Rốt ráo, tất cả là giả nói, rỗng không, chẳng có gì thông đạt ở đây, hiểu như vậy là thông đạt tuệ! Hiểu thế nào là giả nói, giả thi thiết thì đó chính là thông đạt tuệ. Thật khó nuốt, khó tiêu hóa! Nhưng đó là đường lối của Bát Nhã, của Đại thừa, hiểu như thế là thông đạt tuệ.
Ghi nhớ thuộc ký ức tức phải qua trung gian của thức. Nhưng ký ức chỉ có thể cất giữ trong một thời gian ngắn, rồi lần lần tàn lụn với thời gian. Còn thâm hiểu, thông đạt tức khắc bất cứ chi tiết nhỏ nhặt nào nó là tuệ, tuệ không cần nhớ, không cần kêu gọi đến ký ức, nó trở thành máu mủ trong tự thể, sẵn sàng phát chiếu. Nó là một thứ trực giác thực chứng không qua trung gian của bất cứ thứ gì. Biết liền biết, bén nhạy, nhanh chóng như tia điện chớp. Đó là cái diệu dụng hiện tiền của tuệ. Còn chần chừ so đo, suy nghĩ là sai, đó là thức. Thức thì không bao giờ vói tới huệ nổi. Muốn với tới tuệ thì phải có sự chuyển y và sự chuyển y này bắt nguồn từ Bát Nhã. Vì vậy, mới nói Bát Nhã không biết, nhưng không có gì chẳng biết.
Phần sau của đoạn kinh này cho chúng ta cái nhìn cụ thể hơn: Căn cứ vào cái gì mà nói là thông đạt? Căn cứ vào Bát Nhã nên nói là thông đạt. Hay nói khác là nhờ Bát Nhã biết khắp, biết hoàn toàn, nên nói là thông đạt. Biết khắp dù bất cứ chi tiết nhỏ nhặt nào, nên nói Bát Nhã đối với tất cả đều siêu việt. Nếu tu tập và thành tựu Bát Nhã đến mức siêu việt như thế, thì thấy nghe nếm ngửi... đều là mắt tuệ Phật, nên nói là thông đạt tuệ.
Ở đây không cần biết, không cần tưởng hay phi tưởng mà nói là thông đạt. Chỉ cần biết Bát Nhã biết khắp, biết hoàn toàn không trừ bất cứ chi tiết nhỏ nhặt nào, siêu xuất khắp trần gian, thì được xem là thông đạt: Biết hết tất cả vô minh thì hết vô minh, biết hết tất cả trí thì được vô tận trí. Đó là thông đạt, thông đạt tuệ.
Và thông đạt này dĩ nhiên phải xuyên qua Trí Bát Nhã, không qua bất cứ phương tiện trung gian nào khác. Cũng vậy siêu xuất khắp trần gian, nên giả lập nói là xuất thế gian.
Cũng cùng đoạn kinh trên, Phật thuyết tiếp:
“Thông đạt cái gì? Nghĩa là vô thường, khổ, bệnh, ung nhọt, tên bắn, không, trở ngại, hại, khác, hoại, động, mau diệt, không ngã, không sanh, không diệt, không tướng v.v…
Này Thiện Dũng Mãnh! Ai thông đạt như vậy thì gọi là tự nhiên như giải được tên độc. Như có vị lương y giỏi trị được tên độc, chỗ bị tên, ông ta đều có thể chữa lành, chất độc không còn tác hại nữa. Vì nhờ công lực của dược thảo mà trừ khử được hết. Nếu các Bí sô thành tựu được pháp giải tên độc này, gọi là thành tựu thông đạt Bát Nhã. Nếu đầy đủ sáu hằng tánh thông đạt Bát Nhã này, thì xa lìa tất cả nhiễm trước ba cõi, vượt khỏi lưới của tất cả ác ma.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như Kim cương khoan được các vật, khoan chỗ nào cũng xuyên qua. Cũng vậy, nếu các Bí sô v.v… đạt được Kim cương dụ, do được tuệ thông đạt dung nạp, nên quán pháp gì cũng đều thông đạt. Tuệ thông đạt này được định Kim cương dụ bảo hộ, quán đến pháp nào cũng đều thông đạt. Nếu ai thành tựu trí tuệ thông đạt này, có thể xuất thế gian, diệt hết các khổ, dù đạt đến các khổ đã tận nhưng không bị đắm nhiễm. Tuệ thông đạt này cũng gọi là ba minh.
Này Thiện Dũng Mãnh! Gọi là minh là vĩnh viễn diệt trừ vô minh. Đây cũng gọi là biết khắp vô minh, cũng gọi là ý niệm diệt khổ uẩn.
Như vị lương y thông minh biết rộng, làm điều gì cũng xem xét rõ ràng, nhờ thế mà thành tựu trí tuệ giảo nghiệm vi diệu, biết rõ các thuốc, hiểu rõ nguyên nhân của bệnh, biết rõ bệnh tướng có thể chữa nhiều chứng bệnh khổ. Bất cứ bệnh tật nào cũng chữa lành. Vì sao? Vì người ấy thông thạo về thuốc, nguyên nhân, tướng trạng của bệnh, phương pháp hòa hợp thuốc, cho nên có thể trừ tất cả bệnh khổ. Nếu ai có thể thành tựu minh thứ ba (lậu tận minh), thì có thể diệt các vô minh, dứt tất cả khổ, trừ tất cả sanh, già, bệnh, chết và các pháp sầu than, khổ, ưu, não. Đây gọi là thông đạt Bát Nhã xuất thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ta nương nghĩa này mật ý nói: Tất cả thế gian tuệ là hơn hết, nghĩa là thông đạt thật tánh các pháp. Nhờ chánh tri này làm cho chấm dứt sanh vào các cõi”.
Ở đây không nói là giả lập nữa mà Phật lấy lương y giỏi để làm thí dụ để giải thích cụ thể thế nào là thông đạt. Kinh ví người thông đạt Bát Nhã như lương y giỏi có thể chữa lành vết thương do tên độc gây ra. Lương y biết nguyên nhân của bệnh, biết sức công phá và tác hại của độc chất, biết cái khổ của người trúng tên. Lương y lại thông thạo phương pháp chẩn bệnh, biết cách hòa hợp thuốc, nên có thể trừ độc, trừ đau đớn cho người trúng phải tên. Tất cả những thứ đó do kinh nghiệm tạo thành và thực chứng từ bản thân. Do kinh nghiệm và thực chứng này mà người đó trở thành một lương y giỏi.
Những ai thông đạt Bát nhã Ba la mật cũng lại như thế, có thể diệt trừ vô minh, các phiền não lậu tận, các sầu than, ưu, não khác v.v... Diệt trừ hết vô minh mê muội thì sáng suốt, nên nói là có tam minh. Khi có tam minh thì điều gì cũng thông suốt. Vì vậy, Phật mật ý nói rằng: “Tất cả thế gian tuệ là hơn hết, nghĩa là thông đạt thật tánh các pháp”. Thông đạt thật tánh các pháp thì không ai có thể so sánh, không ai bì kịp, nên nói là xuất thế gian. Người chánh trí này không những tự mình có thể mà còn có khả năng chấm dứt các khổ qua lại trong ba cõi sáu đường cho những chúng sanh khác!
3. Thế nào là tận trí?
Lại là câu hỏi khó nuốt nữa! “... Chấm dứt vô tri gọi là tận trí, biết khắp tất cả pháp vô tri nên gọi là chấm dứt vô tri. Do chấm dứt vô tri nên gọi là tận trí, chẳng phải pháp vô tri có tận, không tận; nhưng lìa vô tri nên gọi là tận trí, như thật biết khắp. Pháp vô tri này hoàn toàn vô sở hữu, nên gọi là lìa. Như vậy, do trí biết pháp vô tri, không riêng biệt, có thể đắc nên gọi là xa lìa vô tri; nhưng pháp vô tri thật bất khả đắc. Trí còn không có huống là có vô tri”.
“(...)Nếu người có thể tận đắc giải thoát thì gọi là tận trí. Tuy nói như vậy mà như không nói. Đã có trí tận thì hoàn toàn không thể nói, chỉ là giả danh. Nên nói chấm dứt vô tri cũng gọi là tận trí. Nếu đem vô tận tận trí mà xem xét các pháp, thì tận trí cũng không. Nếu biết như vậy liền lìa tận trí, cho đến bờ vô tận. Bờ vô tận này tức là không bờ, cũng là bờ Niết bàn. Tuy nói như vậy mà như không nói”.
Đây không phải là lý luận. Đây là lối diễn tả mà không có gì để diễn tả. Đó cũng không phải là lối nói khẳng định của thắng nghĩa đế, Phật dựa vào sự hiểu biết thế gian mà nói về trí tối cao này. Nhưng ngôn ngữ thế gian cũng không đủ để diễn tả trí này, nên chỉ có thể nói biết hết tất cả vô minh thì hết vô minh, biết hết tất cả trí thì được vô tận trí.
Tất cả đều chứng biết từ nội tâm, khó giảng nói cho người!
4. Thế nào Bồ đề? Thế nào là Bồ đề Tát đỏa?
Thế nào là Bồ Tát ? Thế nào là hữu tình?
Trong Hội thứ VII gọi là “Mạn Thù Thất Lợi” phần đã thuyết thế nào là Phật, thế nào là Bồ đề Tát đỏa, thế nào là hữu tình? Ở phần “Bát Nhã Ba La Mật” quyển 593 này lại lặp lại các “khái niệm” này một lần nữa ở một tầng cao hơn.
Tát đỏa là hữu tình, là hàm sanh, hàm thức: Nghĩa là hữu tình còn nằm trong cái võ triền phược thì gọi là Tát đỏa. Tát đỏa thoát khỏi võ triền phược gọi là Bồ đề, tức hữu tình giác ngộ hay tỉnh thức. Bồ đề Tát đỏa là hữu tình do tu tập pháp lành được giác ngộ thì gọi là Bồ Tát hay gọi là Bồ đề Tát đỏa. Đó là lối định nghĩa thông thường của tri kiến thế gian, tức nói theo Tục đế. Đối với bậc giác ngộ thì sao?
1- Thế nào là Bồ đề?
Bồ đề thông thường được định nghĩa là giác (覺, giác ngộ, tỉnh thức), là trí (智, trí tuệ) và cũng chỉ cho chánh giác. Nhưng ở đây chúng tôi không luận về Bồ đề mà chính Phật “giảng luận” khi Phật bảo:
“Này Thiện Dũng Mãnh! Bát nhã Ba la mật tùy sự hiểu rõ các pháp, nếu có thể tùy sự hiểu rõ tức trái với giác ngộ. Vì sao? Vì trong đây không có vật để gọi là tùy sự hiểu rõ. Tùy sự hiểu rõ không, nên giác ngộ cũng không. Tức là đối với các pháp không thông đạt nghĩa, tùy sự hiểu rõ thông đạt pháp tánh bình đẳng là Bồ đề. Tùy sự hiểu rõ các pháp nên gọi là Bồ đề. Làm sao có thể tùy sự hiểu rõ các pháp, vì trong đây không có vật để gọi Bồ đề, nên đối với trong đây cũng không có tùy sự hiểu rõ.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì nếu có đắc được chút phần Bồ đề nào, tức là trong Bồ đề đắc Bồ đề. Nhưng trong Bồ đề không có Bồ đề, nên nghĩ như vậy là hiện chứng Bồ đề. Vì chẳng tùy sự hiểu rõ, chẳng thông đạt nên gọi là giác ngộ. Tuy nói như vậy mà như không nói. Vì tất cả pháp không thể tùy sự hiểu rõ, không thể thông đạt. Lại pháp và phi pháp đều không có tự tánh, do giác ngộ lý này nên gọi là Bồ đề.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể đắc Bồ đề. Không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể rõ Bồ đề. Vì như thật Bồ đề không thể rõ, không thể nêu ra, không phải các Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác sanh Bồ đề, vì tánh Bồ đề không sanh, không khởi”.
Nếu thật hiểu như thế thì tất hiểu Bồ đề là như thế nào? Bồ đề cũng không. Giác ngộ cũng không. Trong không chẳng có sự hiển lộ đây kia, nên chẳng thể nói chẳng thể hiểu. Những hiển lộ đây kia chỉ là do tạo tác do tâm. Vì vậy, Kinh bảo “Vì chẳng tùy sự hiểu rõ, chẳng thông đạt nên gọi là giác ngộ. Tuy nói như vậy mà như không nói. Vì tất cả pháp không thể tùy sự hiểu rõ, không thể thông đạt. Lại pháp và phi pháp đều không có tự tánh, do giác ngộ lý này nên gọi là Bồ đề”.
Đây không phải là câu nói “õm ờ” vì tất cả pháp và phi pháp đều không có tự tánh. Không có tự tánh nên nói là không. Nếu giác ngộ lý này nên gọi là Bồ đề.
2- Thế nào là Bồ đề Tát đỏa?
Nếu chiết tự thì Bồ đề là giác ngộ và Tát đỏa là hữu tình. Hữu tình còn nằm trong mê tức là còn nằm trong cái vỏ triền phược thì gọi là hữu tình. Khi hữu tình thoát cái khỏi cái vỏ triền phược gọi là Như Lai thoát triền thì gọi là Bồ Tát. Nên cụm từ Bồ đề Tát đỏa gọi chung là Bồ Tát hay hữu tình giác ngộ. Đó là nói theo Tục đế. Hãy xem Phật giảng về Bồ đề Tát đỏa như thế nào?
“Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải trong Bồ đề có thể đắc Bồ đề, chẳng phải trong Bồ đề có thể đắc Tát đỏa. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bồ đề siêu việt, Bồ đề không sanh, Bồ đề không khởi, Bồ đề không tướng. Không phải trong Bồ đề có tánh Tát đỏa, không phải trong Bồ đề có thể đắc Tát đỏa. Không do Tát đỏa thiết lập Bồ đề, không do Bồ đề thiết lập Tát đỏa. Vì tùy sự hiểu rõ Tát đỏa không có tự tánh nên gọi là Bồ đề, biết trong Bồ đề thật không có Tát đỏa, nên gọi là Bồ đề Tát đỏa.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Bồ đề Tát đỏa không phải tưởng Tát đỏa hiện bày. Trừ tưởng Tát đỏa nên gọi là Bồ đề. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì sao? Vì Bồ đề Tát đỏa lìa ngôn ngữ. Bồ đề Tát đỏa lìa tánh Tát đỏa. Bồ đề Tát đỏa lìa tưởng Tát đỏa, biết Bồ đề như vậy nên gọi là Bồ Tát.
Làm sao Bồ Tát có thể biết Bồ đề? Nghĩa là biết Bồ đề siêu việt tất cả, Bồ đề không tạo, Bồ đề không sanh, Bồ đề không diệt. Không phải tánh Bồ đề có thể rõ Bồ đề. Cũng không phải Bồ đề hiển bày, không thể hiện rõ, không thể thiết lập, không thể dẫn chuyển, nên gọi là Bồ đề. Nếu không thể trái ngược tùy sự hiểu rõ, thông đạt, không phân biệt, dứt hẳn phân biệt thì gọi là Bồ đề Tát đỏa. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bồ đề Tát đỏa không thể đắc vậy. Nếu Bồ đề Tát đỏa có thể đắc, tức đắc đây là Bồ đề, đây thuộc Bồ đề, đây là Tát đỏa, đây thuộc Tát đỏa; nhưng không thể nói đây là Bồ đề, đây thuộc Bồ đề, cũng không thể nói đây là Tát đỏa, đây thuộc Tát đỏa. Vì có thể tùy sự hiểu rõ thật không có Tát đỏa. Không có tánh Tát đỏa, lìa tánh Tát đỏa nên gọi là Bồ Tát. Do không có Tát đỏa, trừ tưởng Tát đỏa nên gọi là Bồ Tát ”.
Tùy theo sự hiểu rõ thật không có Tát đỏa, không có tánh Tát đỏa. Bồ Tát cũng không, không có tánh Bồ Tát, tất cả đều không có tự tánh nên nói là không. Điều đó có nghĩa hiểu rõ Tát đỏa (hữu tình) không thật Tát đỏa(hữu tình), hiểu như vậy thì gọi là Bồ Tát.
Bồ đề cũng không. Trong không không có sanh diệt đổi dời, chuyển hay chẳng chuyển, tất cả đều bất khả đắc, đều như như bất động. Như đó là bình đẳng, bình đẳng cũng là không, không đó là đệ nhất nghĩa. Thấy như vậy thì Bồ đề không khác với Bồ Tát, không khác Tát đỏa, tất cả đều lìa tướng, lìa tướng là Bồ đề, không hai không khác không phân biệt.
Tất cả đều là danh tướng, giả danh chẳng khác nào như huyễn như hóa.
3- Thế nào là Bồ Tát ?
“Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải chỉ lời dối gạt bậc Bồ Tát, được pháp Bồ Tát, chẳng do lời nói mà chứng được quả vị Vô Thượng Bồ đề. Không do ngữ nghiệp tự xưng danh mà liền được Bồ đề. Cũng không do lời tự xưng danh bậc Bồ Tát, được pháp Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tất cả hữu tình hành hạnh Bồ đề, không biết, không hiểu thật tánh các pháp, thì không gọi là Bồ Tát.
Vì sao? Vì chẳng biết hữu tình, chẳng phải hữu tình vậy. Nếu biết hữu tình chẳng phải tánh hữu tình là hành hạnh Bồ đề, nên thành Bồ Tát. Nhưng do các hữu tình điên đảo, không thể hiểu rõ việc làm của mình, cảnh giới của mình, hành xứ của mình. Nếu như thật biết rõ việc làm của mình, thì hành không còn phân biệt. Bởi hành phân biệt, nên tất cả phàm phu ngu si duyên cảnh hư dối, khởi hành điên đảo. Cũng duyên Bồ đề mà khởi kiêu mạn chấp trước. Vì họ duyên vọng cảnh, sanh ra điên đảo kiêu mạn, hành hạnh phân biệt nên không thể đắc pháp của Bồ Tát, huống là đắc Bồ đề. Nếu ai có thể biết rõ pháp ấy như vậy, thì chẳng còn khởi hành duyên hư dối, cũng không còn duyên các pháp sanh kiêu mạn. Đây gọi là Bồ Tát hành nơi vô hành.
Bồ Tát không nên do phân biệt mà khởi hành phân biệt. Nếu ở chỗ không có sở phân biệt, thì không phải chỗ này mà có sở hành. Nếu chỗ này không khởi phân biệt, thì không phải chỗ này lại có sở hành. Chư Phật Bồ Tát đối với tất cả hành không có sự phân biệt mà tu hành. Tất cả kiêu mạn rốt ráo không khởi, Bồ Tát biết tất cả pháp như vậy. Đối với tất cả pháp không còn dính mắc, không còn phân biệt, không dạo, không đi. Như vậy, gọi là chơn Bồ Tát hạnh, lấy vô sở hành làm phương tiện. Nếu các Bồ Tát có thể hành như thế thì gọi là Bồ Tát chơn hạnh”.
Đó là chỗ giác ngộ của người hành Bồ Tát đạo, nên được gọi là Bồ Tát. Hành không phân biệt, không chấp đắm nên không có năng hành sở hành, không còn thi vi tạo tác nữa. Lấy cái không phân biệt không chấp trước làm phương tiện tu hành nên gọi là chơn Bồ Tát hạnh. Mong rằng chúng ta theo kịp những gì Phật nói.
4- Thế nào là hữu tình?
Hữu tình cũng chỉ là tứ đại, năm ấm hòa hợp, hiện có mà không thật có, nên nói hữu tình không thật hữu tình. Vì mê cái ngã nên phân biệt chấp ta, chấp cái của ta, nên gọi hữu tình. Kinh bảo:
“Pháp nào không có? Nghĩa là chấp ta, chấp của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp ấy là nắm giữ, bám víu, pháp đó chẳng có. Nếu có pháp đó thì tất cả hữu tình đều chấp là ta, chấp là của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp kia là nắm giữ, bám víu, nên cho là thật có, không gọi hư dối. Không có pháp đó mà các hữu tình vọng chấp là ta, chấp là của ta, chính ta chấp cái của ta, sự chấp ấy là nắm giữ, bám víu đều không thật có, đều là hư dối, nên nói thế này: Tất cả hữu tình không thật hữu tình, tất cả hữu tình đều là vô minh duyên hành hữu tình.
Này Thiện Dũng Mãnh! Không phải hữu tình là có chút thật pháp có thể chấp là ta, hoặc chấp là của ta, hoặc là nắm giữ hai chấp ấy, bám víu đều không thật pháp. Nên nói tất cả hữu tình là không thật hữu tình; nên biết không hữu tình ấy là khái niệm chẳng thật. Nói chẳng thật ấy phải biết đó là khái niệm không phải hữu tình, như trong tưởng không thật hữu tình tất cả hữu tình vọng chấp là thật; nên nói tất cả hữu tình không thật hữu tình”.
Không biết bao nhiêu lần Kinh bảo là hữu tình không thật, nhưng mấy ai tin. Con người bằng xương bằng thịt, có đi đứng nằm ngồi, có sống có chết, có nói năng cảm thọ mà bảo là không thật, thì làm sao tin được? Ở đây, Phật không phá tướng mà Phật phá chấp. Vì chấp ngã là thật nên mới thấy có “ta”, có “cái của ta”. Nếu không thấy ngã thì cái “Ta” ở đâu?
Bát Nhã bảo “hữu tình không thật hữu tình”, vì trong thân tứ đại hư ảo như huyễn mà chấp ta, bám víu vào ngã bảo là ta, cái đó không thật, điên đảo khởi chấp thật, tự cho là hữu tình. Nếu thấy bản chất hữu tình là vô sinh, không có tự tánh thì sẽ thấy hữu tình không thật hữu tình. Chưa có đoạn kinh nào trong toàn bộ ĐBN thuyết về hữu tình hay bằng đoạn kinh này!
Toàn thể quyển 593 nói riêng và toàn phần “Bát Nhã Ba La Mật” nói chung, Phật thuyết về trí và sự thông đạt trí này. Nhưng ngôn ngữ thế gian không thể giảng nói cái gọi là bất khả thuyết, bất khả tư nghì. Phật phải thi thiết, giả lập, mới có thể hiểu được. Tất cả lời giảng nói không phải tưởng, không phải là hý luận, đều hàm ngụ cái không thể giảng nói luận bàn, để cuối cùng kết luận: “Tuy nói như vậy mà như không nói gì” hay “tuy nói như vậy mà như không nói”. Chúng ta phải cố gắng hiểu câu nói này. Đó không phải là câu nói “vờ vĩnh dở hơi” mà các câu nói này cốt diễn tả cái không thể nói, không thể kêu gọi, không thể đặt tên, không thể chỉ thẳng, không thể luận bàn bởi danh ngôn thế tục.
Cũng chính vì lý do đó mà chúng tôi mượn chữ mượn lời để “thay lời lược giải” mà thôi, không trực tiếp nói là luận giảng.
Chúng ta tụng tiếp Q.594, phần “Bát Nhã Ba La Mật”:
Quyển thứ 594
(Sao gọi là Bồ Tát?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu đại Bồ Tát có thể hiểu biết pháp như thế, thì mới gọi là chơn thật Bồ Tát. Nói Bồ Tát ấy nghĩa là có thể tùy sự hiểu rõ ý niệm hữu tình không thật, không sanh.
Lại nữa, Bồ Tát cũng có thể biết như thật tất cả pháp như Phật. Vì sao Bồ Tát biết như thật giống như Phật? Nghĩa là biết như thật tánh tất cả pháp không thật, không sanh, cũng không hư vọng. Các Bồ Tát đối với tánh các pháp chẳng chấp trước như phàm phu ngu si, cũng chẳng sở đắc như phàm phu ngu si. Biết thật như vậy nên gọi là Bồ Tát. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Bởi vì Bồ đề ấy không có chấp trước, không có phân biệt, không có chứa nhóm, không có sở đắc vậy.
Này Thiện Dũng Mãnh! Chẳng phải chư Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác đối với tánh Bồ đề có chút sở đắc, vì tất cả pháp bất khả đắc. Đối với pháp không thể đắc nên gọi Bồ đề. Tuy chư Phật nói Bồ đề như vậy mà như không nói, vì lìa các tướng vậy.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu các Bồ Tát phát tâm Bồ đề suy nghĩ: Hôm nay ta phát tâm Bồ đề này tức là Bồ đề, ta đang hướng tới Bồ đề này nên phát tâm tu hành. Các Bồ Tát có sở đắc nên chẳng gọi Bồ Tát, chỉ có thể gọi là Tát đỏa(hữu tình)cuồng loạn. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì Bồ Tát chấp chắc chắn có tánh phát khởi, chấp chắc chắn có phát tâm, chấp chắc chắn có tánh Bồ đề.
Nếu các Bồ Tát phát Bồ đề tâm mà có chấp trước, thì chỉ có thể gọi là đối với tâm Bồ đề có chấp Tát đỏa, chẳng gọi Bồ Tát phát tâm chơn tịnh. Do tạo tác phát tâm Bồ đề như vậy, nên gọi là tạo tác Tát đỏa, không gọi là Bồ Tát. Do vị ấy gia hạnh phát tâm Bồ đề như vậy nên gọi là gia hạnh Tát đỏa, không gọi là Bồ Tát.
Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì các Bồ Tát đó đã chấp thủ việc phát Bồ đề tâm, nên chỉ có thể gọi là phát tâm Tát đỏa, không gọi là Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Không kẻ thật năng phát tâm Bồ đề, vì Bồ đề tâm chẳng thể phát vậy, vì Bồ đề không sanh cũng không tâm vậy. Các Bồ Tát kia chỉ chấp phát tâm, chẳng hiểu rõ nghĩa Bồ đề tâm không sanh.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu sanh tánh bình đẳng tức thật tánh bình đẳng. Nếu thật tánh bình đẳng tức tánh tâm bình đẳng. Nếu tánh tâm bình đẳng tức là Bồ đề. Nếu đối trong đây có tánh như thật tức đối trong đây không sở phân biệt. Nếu có phân biệt tâm và Bồ đề thì bèn chấp trước tâm và Bồ đề. Do hai thứ đây, phát Bồ đề tâm phải biết chẳng gọi kẻ chơn phát tâm.
(Bồ Tát phát tâm Bồ đề và chấp trước sự phát tâm này tức Bồ Tát còn sở đắc thì chỉ gọi là Tát đỏa (hữu tình) cuồng loạn, chẳng phải Bồ Tát. Đối với pháp không thể đắc nên gọi Bồ đề. Bồ đề không sanh, cũng không tâm. Nếu phân biệt tâm và Bồ đề tức chấp trước tâm và Bồ đề. Do hai thứ chấp đây, nên chẳng gọi kẻ chơn thật phát tâm. Chỉ gọi chơn thật phát tâm khi tâm bình đẳng, tâm bình đẳng này gọi là Bồ đề).
Này Thiện Dũng Mãnh! Bồ đề cùng tâm chẳng phải mỗi có khác, chẳng ở trong tâm có thật Bồ đề, chẳng phải trong Bồ đề có thật tâm, Bồ đề cùng tâm như thật như lý đều chẳng thể nói đây giác đây tâm. Bởi như thật giác Bồ đề cùng tâm đều chẳng thể đắc, không sanh chẳng sanh, nên gọi Bồ Tát, cũng gọi Ma ha tát và như thật hữu tình. Vì sao? Vì như thật biết chẳng thật có tánh. Như thật biết chẳng thật có tánh gì? Là các thế gian đều chẳng thật có, chẳng thật sở nhiếp, chẳng thật có sanh, chỉ giả an lập.
Sao là thế gian chẳng thật có sanh chỉ giả an lập? Chẳng thật có ấy, vì không thật sanh vậy. Vì không thật sanh và chẳng thật có, nên nói các pháp không thật không tánh. Do như thật biết chẳng thật có tánh, nên cũng có thể nói như thật hữu tình. Đối trong thật có cũng chẳng chấp thật có, nên lại có thể nói tùy như thật hữu tình. Mặc dù nói như vậy mà như không nói. Vì sao? Vì lý như thật chẳng phải có chút hữu tình hoặc Ma ha tát. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì chứng vào Đại thừa gọi Ma ha tát vậy.
(Sao gọi là Đại thừa?)
Này Thiện Dũng Mãnh! Sao gọi Đại thừa? Nghĩa là Nhất thiết trí gọi là Đại thừa. Sao gọi Nhất thiết trí? Nghĩa là có bao các trí hoặc trí hữu vi, hoặc trí vô vi, hoặc trí thế gian, hoặc trí xuất thế gian, hoặc trí năng chứng vào như thế thảy gọi Ma ha tát. Vì sao? Vì năng xa lìa tưởng đại hữu tình gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại vô minh gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại chư hành gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại vô tri gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại chúng khổ gọi Ma ha tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu năng xa lìa được tưởng đại hữu tình gọi Ma ha tát. Các vị ấy đối tất cả pháp tâm tâm sở, tuy vô sở đắc mà năng biết rõ được bản tánh của tâm. Các vị ấy đối Bồ đề và Bồ đề phần pháp, tuy vô sở đắc mà năng biết rõ được bản tánh Bồ đề. Do trí đây các vị ấy chẳng đối nội tâm thấy có Bồ đề, cũng chẳng lìa tâm thấy có Bồ đề. Chẳng đối trong Bồ đề thấy có thật tâm, cũng chẳng lìa Bồ đề thấy có thật tâm. Như vậy trừ khiển, không sở tu tập, không sở trừ khiển, đối sở tu tập và sở trừ khiển đều không sở đắc, không sở nương cậy, không sở chấp đắm. Mặc dù chẳng thấy có tâm tánh Bồ đề, mà năng phát khởi được tâm Đại Bồ đề.
Nếu có thể phát tâm Bồ đề như thế thì mới gọi là chơn thật Bồ Tát. Dù phát tâm Bồ đề như thế mà đối Bồ đề không sở dẫn phát. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì những vị ấy đã an trụ vào đại Bồ đề. Nếu không sở chấp trước được như trọn chẳng thấy có Bồ đề tâm sanh diệt sai khác, cũng chẳng thấy có kẻ phát tâm hướng tới Đại Bồ đề, không thấy không chấp không sở phân biệt, phải biết đã trụ Vô thượng Bồ đề. Nếu không sở chấp trước khởi thắng giải và tâm giải thoát được như thế, phải biết gọi là chơn thật Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu các Bồ Tát không lìa tưởng tâm và tưởng Bồ Tát, mà phát Bồ đề tâm những vị ấy đã xa Bồ đề, chẳng gần Bồ đề.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu các Bồ Tát không thấy Bồ đề có xa có gần, thì biết những vị ấy đã gần Vô thượng Bồ đề, cũng gọi là người chơn phát Bồ đề tâm. Ta nương nghĩa này mật ý nói rằng, nếu ai có thể tự biết có tướng không hai thì họ biết như thật tất cả pháp Phật. Vì sao? Vì họ có thể chứng biết ngã và hữu tình đều không có tự tánh, tức có thể biết khắp các pháp không hai. Do có thể biết khắp các pháp không hai, nên nhất định thấu suốt được ngã và hữu tình, cùng tất cả pháp đều lấy vô tánh làm tự tánh, lý không sai khác. Nếu biết khắp các pháp không hai, tức có thể biết khắp tất cả pháp Phật. Hoặc có thể biết khắp ngã, tức biết khắp ba cõi.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu biết khắp ngã họ liền đến được bờ kia của các pháp. Vì sao gọi là bờ kia của các pháp? Nghĩa là tất cả pháp thật tánh bình đẳng, không đắc pháp này, cũng không chấp pháp này. Hoặc không đắc bờ kia, cũng không chấp bờ kia, đó gọi là người biết khắp đến bờ kia. Tuy nói như vậy mà như không nói.
Này Thiện Dũng Mãnh! Các chúng Bồ Tát nên hướng tới các bậc Bồ Tát như thế, nên chứng các bậc Bồ Tát như thế. Phải biết tức là Bồ Tát Bát nhã Ba la mật. Nghĩa là ở trong ấy không một chút pháp nào có thể hướng tới, có thể chứng. Vì ở trong ấy không thể thi thiết, có thể đến đi.
Khi ấy, Khánh Hỷ bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Các hàng tăng thượng mạn hành hữu tướng, chớ ôm lòng sợ hãi đối với lời Phật đã nói.
Xá lợi Tử bảo Khánh Hỷ:
- Chẳng phải kẻ tăng thượng mạn hành hữu tướng, nên đem lòng sợ hãi! Vì sao? Vì kẻ ôm lòng sợ hãi muốn lìa tăng thượng mạn, nhưng bị bạn ác nhiếp phục, nghe pháp sâu xa không thể đo lường, sợ mất sở cầu liền sanh sợ hãi.
Này Khánh Hỷ! Chỉ có những người vì muốn đoạn trừ tăng thượng mạn, siêng năng tinh tấn hành chánh hạnh mới có sợ hãi. Vì sao? Vì họ đã biết lỗi tăng thượng mạn, cầu không tăng thượng mạn và cầu đoạn trừ tăng thượng mạn, rồi nghe pháp sâu xa không thể đo lường, nên sợ mất sở cầu bèn sanh sợ hãi.
Này Khánh Hỷ! Nếu có người đối với tăng thượng mạn không thấy, không đắc, không nương, không chấp, thì họ không sợ hãi các pháp.
Này Khánh Hỷ! Không phải Như Lai vì kẻ tăng thượng mạn mà nói pháp như thế, vì không có sự sợ hãi kia. Nếu có những người vì muốn đoạn trừ tăng thượng mạn, siêng năng tu hành, nghe pháp như vậy có thể hiểu biết rõ ràng thì không còn sợ hãi.
Này Khánh Hỷ! Nên biết, tăng thượng mạn hiển bày là tăng ích cho thắng pháp. Như có kẻ hiện hành tăng thượng mạn, là chắc chắn họ hiện hành tăng ích cho thắng pháp. Vì hành tăng ích chẳng phải hành bình đẳng, kẻ ấy nếu thích hành hạnh bình đẳng thì đối với pháp sâu xa này ôm lòng do dự không sanh sợ hãi, cũng không tin nhận.
Này Khánh Hỷ! Trong bình đẳng không bình đẳng đều không có chỗ đắc. Hoặc trong bình đẳng không bình đẳng đều không chỗ nương. Hoặc trong bình đẳng không bình đẳng đều không chỗ chấp trước. Những người đó đối các pháp chẳng kinh chẳng e chẳng sợ chẳng hãi.
Này Khánh Hỷ! Pháp sâu xa này chẳng phải chỗ hành của các phàm phu ngu si. Pháp sâu xa này chẳng phải cảnh giới của các phàm phu ngu si. Pháp sâu xa này không phải chỗ biết của các phàm phu ngu si. Vì vượt qua tất cả chỗ hành, chỗ nhận, chỗ giác ngộ của phàm phu ngu si. Có những người hướng đến Thanh văn thừa, tuy hành pháp sâu xa nhưng pháp này không phải chỗ hành của họ. Có những người hướng đến Độc giác thừa, tuy hành pháp sâu xa nhưng pháp này không phải chỗ hành của họ. Có những người hướng đến Bồ Tát thừa, nếu hành hữu tướng, xa lìa bạn lành, bị bạn ác nhiếp phục, họ đối với pháp không nhiễm đắm như vậy. Cũng không thể hành được vì chẳng phải cảnh của họ.
Khánh Hỷ nên biết! Chỉ trừ Thanh văn thừa chứng ngộ chân lý, cầu đại Bồ đề và Bồ Tát thừa được bạn lành khuyên răn, thì đối với pháp sâu xa này sanh tin hiểu. Đối với pháp sâu xa này có thể tùy thuận mà hành, thì đối với pháp sâu xa này có thể chứng biết.
Này Khánh Hỷ! Nếu các Bồ Tát xa lìa các tướng, an trụ vô tướng, hành không sai khác, thì đối với các pháp sâu xa rốt ráo, ra khỏi các thứ lưới nghi phân biệt chấp trước. Tùy chỗ muốn họ đều có thể thành tựu. Đối với tâm Bồ đề hoàn toàn không chỗ đắc. Đối với tánh các pháp không hiểu sai khác, cũng không phát khởi các hành sai khác. Tùy có chỗ hướng đến đều có thể ngộ nhập. Họ đối với pháp môn sâu xa như vậy đều có thể thọ trì, tâm không nghi ngờ. Vì sao? Vì họ đối với các pháp đều trụ tùy thuận, không chỗ trái nghịch. Nếu đối với các pháp khởi lời gạn hỏi, bất cứ câu hỏi nào, đều có thể tùy thuận trả lời tất cả. Hòa hợp bên này và bên kia, khiến không trái nghịch nhau. Phật vì họ nên nói pháp sâu xa này.
Bấy giờ, Phật bảo cụ thọ Khánh Hỷ:
- Này Khánh Hỷ! Ngươi nên thọ trì lời Xá lợi Tử đã nói. Xá lợi Tử và Ta đều nói như vậy không khác. Khánh Hỷ nên biết! Kẻ tăng thượng mạn đối với giáo pháp này không thể ngộ nhập, vì chẳng phải cảnh của họ, chẳng phải bậc của họ vậy.
Khánh Hỷ nên biết! Giáo pháp như thế thuận tánh các pháp, thuận Bồ đề Phật, đối với Bồ đề Phật có thể trợ bạn. Nếu các loài hữu tình tin hiểu thấp kém đối với pháp Phật sâu xa rộng lớn này, tâm chẳng ngộ vào, chẳng năng thọ hành được
Khánh Hỷ nên biết! Kẻ tăng thượng mạn tin hiểu thấp kém, đối với Bồ đề Phật và pháp sâu xa trụ trong trái nghịch. Họ làm gì cũng tùy thuộc tăng thượng mạn nên không thể tin nhận pháp sâu xa này.
Khánh Hỷ nên biết! Nay trong chúng hội này thanh tịnh tối thắng, xa lìa tạp nhiễm, từng ở nhiều chỗ Phật phát thệ nguyện rộng lớn, vun trồng vô lượng căn lành thù thắng, từng thờ vô biên chư Phật quá khứ. Và đã từ lâu tin hiểu pháp sâu xa, tu hành thuần thục hạnh sâu xa, nên nay Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác tin tưởng hoàn toàn vào chúng này, không còn nghi ngờ, nói ra pháp môn nào đều rõ ràng, không có dè dặt, tiếc lời khi thuyết pháp yếu.
Khánh Hỷ nên biết! Nay chúng hội này thanh tịnh bền chắc, không như những thứ ngói, sỏi, đất mặn v.v…, đã từng cúng dường hơn trăm ngàn đức Phật, nên an trụ kiên cố trong các pháp Phật.
Khánh Hỷ nên biết! Ví dụ ngói sỏi là nói về phàm phu ngu si, nghĩa là không thể dung nạp pháp sâu xa. Còn ví dụ đất mặn v.v… phải biết là chỉ rõ các hữu tình tăng thượng mạn, vì không thể sanh trưởng hạnh sâu xa.
Khánh Hỷ nên biết! Nay hội chúng này lìa bỏ những tập khởi căn lành rộng lớn của tăng thượng mạn, ấy là pháp khí sâu xa.
Khánh Hỷ nên biết! Ví như vua rồng ở ao lớn Vô nhiệt, có nhân duyên nên sanh đại hoan hỷ, sống trong cung của mình hưởng vui ngũ dục. Vì vui mừng nên từ trong cung phun mưa lớn đủ tám công đức. Khi ấy, các rồng con cũng vui mừng đến cung mình, hưởng vui năm dục, cùng nhau du hý đùa giỡn, phun một trận mưa ngọt.
Cũng vậy, Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác vì các chúng hội rưới mưa pháp lớn. Khi ấy, có vô lượng chúng trưởng tử đại Bồ Tát nghe rồi kết tập. Hoặc trong cõi Kham Nhẫn này, Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác trước các chúng hội rưới mưa pháp lớn. Hoặc trong mỗi mỗi cõi Phật kia, chư Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác trước chúng hội đó rưới mưa pháp lớn.
Này Khánh Hỷ! Như vua rồng ở biển cả có khi vui mừng, từ trong cung phun mưa lớn. Và có những vua rồng khác sống lâu trong cung mình, cũng vui mừng làm mưa xuống. Trong những trận mưa lớn này phải khéo biết phân đều, nên các rồng con đều hoan hỷ nhận lãnh mưa lớn của vua cha đã rưới.
Vì sao? Vì có những rồng khác v.v… khi phun mưa không biết phân đều, cũng không vui mừng nhận thọ. Cũng vậy, Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác ở trong hội đại chúng rưới mưa pháp báu sâu xa. Có chúng đại Bồ Tát trưởng tử của Phật, từ lâu đã trồng vô lượng căn lành thù thắng, sanh trưởng nơi pháp môn sâu xa, thành tựu nhiều ý vui rộng lớn, nhận lãnh mưa pháp môn lớn của Như Lai, nghe rồi vui mừng khéo biết phân đều. Vì nghĩa này nên nay đức Như Lai ở trong đại chúng thanh tịnh, rống lớn tiếng sư tử, rưới mưa pháp lớn, làm nhiều lợi ích.
Này Khánh Hỷ! Như vua Chuyển luân có nhiều con, mang dòng tộc mẹ thanh tịnh, hình tướng đoan nghiêm. Bấy giờ, vua ấy có nhiều kho báu, gọi hết các con đến phân phát ban cho. Trong tâm vua hoàn toàn không dối gạt hay thiên vị. Những người con được nhiều của báu, càng kính mến vua cha, đều nghĩ thế này: “Hôm nay chúng ta đều biết, phụ vương đã cho chúng ta lợi đồng nhau”. Cũng vậy, Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác là đại pháp chủ, làm đại pháp vương. Tự nhiên triệu tập các đệ tử chơn chánh của Phật, đem kho pháp lớn phân bố ban cho. Tâm Ngài hoàn toàn không hư dối thiên vị. Khi ấy, các đệ tử Phật đạt được pháp vi diệu, đều kính mến Như Lai. Họ nghĩ thế này: Ngày nay chúng ta biết rõ, Như Lai ban cho pháp lợi đồng nhau. Chúng ta phải nỗ lực tinh tấn, nối truyền giống Phật khiến chẳng dứt mất.
Này Khánh Hỷ! Pháp báu vi diệu sâu xa này chẳng phải các hữu tình khác có thể tin nhận. Như kẻ tin hiểu thấp kém, kẻ tăng thượng mạn, kẻ hành ác kiến, kẻ hành hữu tướng, kẻ hành có sở đắc, kẻ bị ngã mạn phá hoại, kẻ bị tham, sân, si xô đè, kẻ vượt đường mà đi v.v… Hạng người như vậy gọi là hữu tình khác. Đối với pháp môn này không thể tin nhận.
Khánh Hỷ nên biết! Các loài hữu tình tin hiểu thấp kém, không thể quí mến của báu Luân vương. Còn con Luân vương mới sanh kính mến của báu ấy.
Khánh Hỷ nên biết! Các loài hữu tình bần cùng thấp kém, đâu thể tham châu báu của Luân vương như: Xe báu, voi báu, ngựa báu, ngọc báu, nữ báu, chủ báu, quan thần, chủ binh báu và các loại y phục tốt đẹp khác, kể cả nhiều của báu quí giá như: Chân châu Mạt ni, kim ngân, san hô, lưu ly v.v… Người nghèo khổ kia giả như thấy được, cũng xấu hổ vì không thể lấy, không thể dùng. Dù có đem đi bán, không biết giá trị, ra giá rất thấp, theo giá trả bèn bán. Hoặc không xét phân biệt báu vật, tâm bèn nhàm chán vứt bỏ đi.
Khánh Hỷ nên biết! Người nghèo khổ kia chẳng những không hiểu rõ giá trị của báu vật, mà còn không biết tên của báu vật đó. Như vậy, Khánh Hỷ! Chỉ có con của Pháp thân Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác, hoặc các Thanh văn v.v… đã chứng ngộ chân lý, cầu đại Bồ đề, hoặc các Bồ Tát được bạn lành chơn tịnh giúp đỡ hộ trì, thì mới có thể tin nhận kho báu pháp bảo này. Sự kính mến sâu xa kia chẳng thể đắc pháp bảo tương ưng Không, nhưng có thể thọ dụng giáo lý tương ưng với Phật pháp chơn tịnh; cũng có thể tu hành tất cả pháp, không chấp trước các Bồ Tát hạnh.
Khánh Hỷ nên biết! Các loài hữu tình bần cùng thấp kém là kẻ thiếu nghe chánh pháp, phá hoại sự nghe chánh pháp. Người ngu si không mắt, làm sao mong cầu kho báu chánh pháp. Giả như có gặp được cũng không biết kính trọng, đối với hữu tình khác coi nhẹ mà bán rẻ, hoặc tâm nhàm chán bèn vứt bỏ đi.
Này Khánh Hỷ! Nếu kẻ đồ tể, hoặc kẻ gánh thây chết, hoặc các công thợ, hoặc những kẻ bần tiện nuôi mạng bằng nghề xấu xa thì không bao giờ tìm cầu được nhiều trân bảo quí giá. Giả sử họ có thấy cũng không lấy được, không dùng được, hoặc dù có cũng tùy giá rẻ liền bán cho người, hoặc nhàm chán mà vứt bỏ đi.
Khánh Hỷ nên biết! Hạng đồ tể v.v… tức là nói về tất cả ngoại đạo, cũng là các chúng đệ tử ngoại đạo; hoặc những kẻ bần tiện, người sinh sống nghề xấu xa, là chỉ cho phàm phu ngu si. Kẻ kia thường lún chìm trong ao bùn ác kiến. Tất cả thời hành có sở đắc, ưa tướng trói buộc, hành hạnh hữu tướng, hướng đến các cõi vượt đường mà đi, không thể mong cầu của báu chánh pháp. Giả như có người gặp được của báu nhưng không thể giữ dùng, hoặc quá nhàm chán vứt bỏ, hoặc coi thường mà cho người khác.
Khánh Hỷ nên biết! Nếu các Phật tử hành theo Phật hành, vì muốn an trụ giữ gìn mười lực của Như Lai, bốn điều không sợ v.v… và vô biên Phật pháp khác khiến không đoạn tận, thì sẽ cầu được kho pháp báu sâu xa. Họ đối với kho pháp báu sâu xa như vậy, thâm tâm khởi tưởng chân bảo quí trọng, khéo thọ dùng, tinh tấn chuyên cần, giữ gìn không cho hoại mất.
Khánh Hỷ nên biết! Chẳng phải dã can có thể học được tiếng rống sư tử; chỉ có sư tử con do sư tử chúa sanh mới có thể học được tiếng rống ấy.
Khánh Hỷ nên biết! Nói dã can là dụ cho các tà kiến của phàm phu ngu si. Họ chắc chắn không thể tinh tấn siêng năng, phương tiện học tiếng rống đại Sư tử Chánh đẳng giác, mà phải các đệ tử Phật sanh từ trí tự nhiên Chánh đẳng giác, mới có thể tinh tấn siêng năng tu học tiếng rống đại Sư tử Chánh đẳng giác. Như vậy, chỉ có đệ tử Phật mới có thể nhận dùng pháp tài Vô thượng Chánh đẳng giác.
Khi ấy, Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Kỳ diệu thay! Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể tập họp chúng hội thanh tịnh như thế. Hi hữu thay! Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác có thể nhóm chúng hội tối thắng, chúng hội tự nhiên, chúng hội khó chinh phục, chúng hội như Kim cương không động, không chuyển, không loạn, để thuyết Bát nhã Ba la mật.
Phật bảo Xá lợi Tử:
- Ông đã tán thán hoàn hảo về công đức của chúng hội.
Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Công đức của chúng hội chẳng phải con có thể khen ngợi. Vì sao? Vì nay nhờ chúng hội này thành tựu vô lượng, vô biên công đức, như núi Diệu Cao khen chẳng thể hết được.
Phật dạy:
- Này Xá lợi Tử! Đúng vậy! Đúng vậy! Đúng như ông đã nói, nay chúng hội này thành tựu vô lượng, vô biên công đức thù thắng thanh tịnh hiếm có. Chư Phật Thế Tôn khen ngợi còn không thể hết huống là các hữu tình khác.
Này Xá lợi Tử! Trong chúng hội này, không phải sức của Phật Thế Tôn có thể tập hợp, cũng chẳng phải Như Lai ưa thích chúng hội này mà khiến cho họ tập hợp; chỉ do sức căn lành của chúng này nghe danh Ta mà đến nhóm hội.
Lại nữa, đại chúng này không vì Phật đến, cũng chẳng phải thần thông của Như Lai làm cho họ đến, mà do sức căn lành của chúng này tự giác ngộ phát khởi mà đến đây, đúng pháp là như vậy. Nếu Phật Thế Tôn muốn nói diệu pháp sâu xa như thế, thì nhất định có các đại Bồ Tát như thế, từ các nước Phật mà đến nhóm hội.
Này Xá lợi Tử! Nếu chư Phật Thế Tôn quá khứ, hiện tại, vị lai hoặc mười phương cõi, muốn khai thị tạng pháp Bồ Tát sâu xa mầu nhiệm để dứt trừ tất cả nghi, thì chắc chắc có đại chúng với vô lượng, vô biên công đức tối thắng thanh tịnh như thế tập hợp. Nếu có đại chúng với vô lượng, vô biên công đức tối thắng thanh tịnh như thế tập hợp, thì chư Phật Thế Tôn nói tạng pháp Bồ Tát sâu xa mầu nhiệm để dứt trừ tất cả nghi.
Phật lại bảo đại Bồ Tát Thiện Dũng Mãnh:
- Này Thiện Dũng Mãnh! Ta ở bất cứ nơi nào cũng vì các chúng đại Bồ Tát tuyên thuyết Bát nhã Ba la mật, giúp họ siêng năng tu học.
Sự học Bát nhã Ba la mật của chúng Bồ Tát như thế nào? Nếu có thể thông đạt được thật tánh các pháp là Bát nhã Ba la mật. Như vậy, Bát nhã Ba la mật mầu nhiệm sâu xa không thể nói. Nay theo chỗ biết cảnh giới văn cú thế tục của các ông, Ta phương tiện diễn nói Bát nhã Ba la mật sâu xa, giúp các chúng đại Bồ Tát nghe rồi, phương tiện tinh tấn siêng năng tu học.
(Tất cả pháp không phải là Bát Nhã, lìa tất cả pháp
cũng không phải là Bát Nhã?)
Thiện Dũng Mãnh! Sắc uẩn chẳng phải Bát nhã Ba la mật; thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Lìa sắc uẩn chẳng phải Bát nhã Ba la mật; lìa thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì bờ kia của sắc uẩn không phải là sắc uẩn; bờ kia của thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng không phải là thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Như bờ kia sắc uẩn, sắc uẩn cũng vậy; như bờ kia thọ, tưởng, hành, thức uẩn, thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Trong đây, bờ kia của sắc uẩn không phải là sắc uẩn, là nói sắc uẩn lìa trói buộc; bờ kia của thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng không phải là thọ, tưởng, hành, thức uẩn, là nói thọ, tưởng, hành, thức uẩn lìa trói buộc.
Như bờ kia sắc uẩn, sắc uẩn cũng vậy. Nói tự tánh sắc uẩn như vậy, tức là nói sắc uẩn như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Như bờ kia thọ, tưởng, hành, thức uẩn; thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng vậy. Nói tự tánh thọ, tưởng, hành, thức uẩn như vậy, tức là nói thọ, tưởng, hành, thức uẩn như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc.
Như sắc uẩn như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy. Như thọ, tưởng, hành, thức uẩn như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Nhãn xứ chẳng phải Bát nhã Ba la mật; nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Lìa nhãn xứ chẳng phải Bát nhã Ba la mật; lìa nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì bờ kia của nhãn xứ không phải là nhãn xứ; bờ kia của nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng không phải là nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ. Như bờ kia nhãn xứ, nhãn xứ cũng vậy; như bờ kia nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Trong đây, bờ kia của nhãn xứ không phải là nhãn xứ, là nói nhãn xứ lìa trói buộc; bờ kia của nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng không phải là nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ, là nói nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ lìa trói buộc.
Như bờ kia nhãn xứ, nhãn xứ cũng vậy. Nói tự tánh nhãn xứ như vậy, tức là nói nhãn xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Như bờ kia nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ; nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ cũng vậy. Nói tự tánh nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ như vậy, tức là nói nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc.
Như nhãn xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy. Như nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Sắc xứ chẳng phải Bát nhã Ba la mật; thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Lìa sắc xứ chẳng phải Bát nhã Ba la mật; lìa thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì bờ kia của sắc xứ không phải là sắc xứ; bờ kia của thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng không phải là thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ. Như bờ kia sắc xứ, sắc xứ cũng vậy; như bờ kia thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ, thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Trong đây, bờ kia của sắc xứ không phải là sắc xứ, là nói sắc xứ lìa trói buộc; bờ kia của thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng không phải là thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ, là nói thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ lìa trói buộc.
Như bờ kia sắc xứ, sắc xứ cũng vậy. Nói tự tánh sắc xứ như vậy, tức là nói sắc xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Như bờ kia thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ; thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ cũng vậy. Nói tự tánh thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ như vậy, tức là nói thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc.
Như sắc xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát Nhã cũng lại như vậy. Như thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy.
Nhãn giới cho đến nhãn thức giới cũng lại như vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Tất cả pháp chẳng phải Bát nhã Ba la mật; lìa tất cả pháp cũng chẳng phải Bát nhã Ba la mật. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì bờ kia của tất cả pháp không phải là tất cả pháp. Như bờ kia tất cả pháp, tất cả pháp cũng vậy.
Thiện Dũng Mãnh! Trong đây, bờ kia của tất cả pháp không phải là tất cả pháp, là nói tất cả pháp lìa trói buộc. Như bờ kia tất cả pháp, tất cả pháp cũng vậy. Nói tự tánh tất cả pháp như vậy, tức là nói tất cả pháp như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc.
Như tất cả pháp như sở hữu tánh, bản tánh bất khả đắc. Nên biết Bát nhã Ba la mật cũng lại như vậy.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc uẩn; cũng không nương vào thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn xứ; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ. Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc xứ; cũng không nương vào thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn giới; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc giới; cũng không nương vào thanh, hương, vị, xúc, pháp giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn thức giới; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý thức giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào tất cả pháp.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong sắc uẩn, không ở ngoài sắc uẩn, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Cũng không ở trong thọ, tưởng, hành, thức uẩn, không ở ngoài thọ, tưởng, hành, thức uẩn, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong 12 xứ, 18 giới không ở ngoài 12 xứ, 18 giới không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong tất cả pháp, không ở ngoài tất cả pháp, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật cùng ngũ uẩn chẳng tương ưng, chẳng phải không tương ưng. Bát nhã Ba la mật cùng 12 xứ, 18 giới chẳng tương ưng, chẳng phải không tương ưng. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cùng tất cả pháp chẳng tương ưng, chẳng phải không tương ưng.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn như (chơn như ngũ uẩn) tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ như, 18 giới như tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp như tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn ấy tánh lìa ngũ uẩn. Vì sao? Vì chẳng phải trong ngũ uẩn có tánh ngũ uẩn. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ mười tám giới ấy tánh lìa tất cả xứ giới. Vì sao? Vì chẳng phải trong 12 xứ 18 giới có tánh tất cả xứ giới. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp ấy tánh lìa tất cả pháp. Vì sao? Vì chẳng phải trong tất cả pháp có tánh tất cả pháp. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tự tánh sắc uẩn lìa sắc uẩn. Tự tánh thọ, tưởng, hành, thức uẩn lìa thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tự tánh 12 xứ lìa 12 xứ. Tự tánh 18 giới lìa 18 giới. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tự tánh tất cả pháp lìa tất cả pháp. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn không có tự tánh ngũ uẩn. Không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ không có tự tánh 12 xứ. Mười tám giới không có tự tánh 18 giới. Không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có tự tánh tất cả pháp và không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật.
Thay lời lược giải:
1. Phần đầu của quyển 594, nói đến Tát đỏa, Bồ Tát, Bồ đề, Bồ đề Bồ Tát hay Bồ đề Tát đỏa như phần cuối của quyển 593. Quyển 594 đề cập đến Ma ha tát hay Bồ Tát Ma ha tát. Thông thường do phân biệt giác tâm(nguyện đại, hạnh đại, chúng sanh đại) giữa các chúng sanh đó mà nói lên sự khác biệt về danh tướng. Nhưng theo Phật nếu thật giác Bồ đề cùng tâm chẳng thể đắc, không sanh chẳng sanh, nên gọi là Bồ Tát, cũng gọi Ma ha tát. Phật bảo:
“Này Thiện Dũng Mãnh! Bồ đề cùng tâm chẳng phải mỗi có khác, chẳng ở trong tâm có thật Bồ đề, chẳng phải trong Bồ đề có thật tâm, Bồ đề cùng tâm như thật như lý đều chẳng thể nói đây giác đây tâm. Bởi như thật giác Bồ đề cùng tâm đều chẳng thể đắc, không sanh chẳng sanh, nên gọi Bồ Tát, cũng gọi Ma ha tát và như thật hữu tình. Vì sao? Vì như thật biết chẳng thật có tánh. Như thật biết chẳng thật có tánh gì? Là các thế gian đều chẳng thật có, chẳng thật sở nhiếp, chẳng thật có sanh, chỉ giả an lập.
Sao là thế gian chẳng thật có sanh chỉ giả an lập? Chẳng thật có ấy, vì không thật sanh vậy. Vì không thật sanh và chẳng thật có, nên nói các pháp không thật không tánh. Do như thật biết chẳng thật có tánh, nên cũng có thể nói như thật hữu tình. Đối trong thật có cũng chẳng chấp thật có, nên lại có thể nói tùy như thật hữu tình. Mặc dù nói như vậy mà như không nói. Vì sao? Vì lý như thật chẳng phải có chút hữu tình hoặc Ma ha tát. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì chứng vào Đại thừa gọi Ma ha tát vậy”.
Đó là ý nghĩa về các danh tướng kể trên. Thông thường theo thế đế, sở dĩ được gọi là đại Bồ Tát hay Bồ Tát Ma ha tát là những vị tu hành có nguyện đại, hạnh đại, chúng sanh đại. Câu kết luận của đoạn kinh này làm chúng ta ngạc nhiên: “Vì lý như thật chẳng có chút hữu tình hoặc Ma ha tát. Vì sao? Vì chứng vào Đại thừa gọi là Ma ha tát”. Vậy, phải biết như thế nào gọi là Đại thừa, xin đọc tiếp:
2. Hầu hết các Kinh sách đều nói Đại thừa là cỗ xe lớn có thể chở nhiều chúng sanh đến bờ bên kia. Nhưng ở đây Đại thừa lại nói về trí, nói về Ma ha tát, Bồ đề, Bồ Tát...
“Này Thiện Dũng Mãnh! Sao gọi Đại thừa? Nghĩa là Nhất thiết trí gọi là Đại thừa. Sao gọi Nhất thiết trí? Nghĩa là có bao các trí hoặc trí hữu vi, hoặc trí vô vi, hoặc trí thế gian, hoặc trí xuất thế gian, hoặc trí năng chứng vào như thế thảy gọi Ma ha tát. Vì sao? Vì năng xa lìa tưởng đại hữu tình gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại vô minh gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại chư hành gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại vô tri gọi Ma ha tát. Lại năng xa lìa nhóm đại chúng khổ gọi Ma ha tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nếu năng xa lìa được tưởng đại hữu tình gọi Ma ha tát. Các vị ấy đối tất cả pháp tâm tâm sở, tuy vô sở đắc mà năng biết rõ được bản tánh của tâm. Các vị ấy đối Bồ đề và Bồ đề phần pháp, tuy vô sở đắc mà năng biết rõ được bản tánh Bồ đề. Các vị ấy do trí đây chẳng đối nội tâm thấy có Bồ đề, cũng chẳng lìa tâm thấy có Bồ đề. Chẳng đối trong Bồ đề thấy có thật tâm, cũng chẳng lìa Bồ đề thấy có thật tâm. Như vậy trừ khiển, không sở tu tập, không sở trừ khiển, đối sở tu tập và sở trừ khiển đều không sở đắc, không sở nương cậy, không sở chấp đắm. Mặc dù chẳng thấy có tâm tánh Bồ đề, mà năng phát khởi được tâm Đại Bồ đề.
Nếu có thể phát tâm Bồ đề như thế thì mới gọi là chơn thật Bồ Tát ”.
Không thấy tâm, không thấy Bồ đề, không sở trừ khiển, không sở tu tập... Phát tâm Bồ đề hay phát tâm hướng đến Đại thừa, sự phát tâm này cũng không năng sở, không phân biệt chấp đắm. Nếu hành được như thế tức an trụ Bồ đề, an trụ Đại thừa mới gọi là chơn Bồ Tát !
3. Điểm đáng chú ý thứ ba trong quyển thứ 594, là Kinh đề cập đến uẩn, xứ, giới và tất cả pháp, tức Kinh muốn nói đến danh sắc(1), thân căn(2) và khí thế gian(3) hay nói khác là muốn đề cập đến TÂM và VẬT, y báo chánh báo hay nhân sinh quan và vũ trụ quan(4), mà trong đó Bát nhã Ba la mật giữ vai trò quan trọng trong việc bày tỏ quan điểm của mình. Phật bảo:
“Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc uẩn; cũng không nương vào thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn xứ; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý xứ. Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc xứ; cũng không nương vào thanh, hương, vị, xúc, pháp xứ. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn giới; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào sắc giới; cũng không nương vào thanh, hương, vị, xúc, pháp giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào nhãn thức giới; cũng không nương vào nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý thức giới. Bát nhã Ba la mật không nương vào tất cả pháp.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong sắc uẩn, không ở ngoài sắc uẩn, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Cũng không ở trong thọ, tưởng, hành, thức uẩn; không ở ngoài thọ, tưởng, hành, thức uẩn; không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong 12 xứ, 18 giới không ở ngoài 12 xứ, 18 giới, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không ở trong tất cả pháp, không ở ngoài tất cả pháp, không ở giữa hai, xa lìa mà trụ.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật cùng ngũ uẩn chẳng tương ưng, chẳng phải chẳng tương ưng. Bát nhã Ba la mật cùng 12 xứ, 18 giới chẳng tương ưng, chẳng phải chẳng tương ưng. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cùng tất cả pháp chẳng tương ưng, chẳng phải chẳng tương ưng.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn như (chơn như ngũ uẩn) tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ như, mười tám giới như tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp tánh như chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn ấy tánh lìa ngũ uẩn. Vì sao? Vì chẳng phải trong ngũ uẩn có tánh ngũ uẩn. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật. 12 xứ 18 giới ấy tánh lìa tất cả xứ giới. Vì sao? Vì chẳng phải trong 12 xứ 18 giới có tánh tất cả xứ giới. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp ấy tánh lìa tất cả pháp. Vì sao? Vì chẳng phải trong tất cả pháp có tánh tất cả pháp. Đây là vô sở hữu, nên gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Tự tánh sắc uẩn lìa sắc uẩn. Tự tánh thọ, tưởng, hành, thức uẩn lìa thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tự tánh 12 xứ lìa 12 xứ. Tự tánh 18 giới lìa 18 giới. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tự tánh tất cả pháp lìa tất cả pháp. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ngũ uẩn không có tự tánh ngũ uẩn. Không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ không có tự tánh 12 xứ. Mười tám giới không có tự tánh 18 giới. Không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có tự tánh tất cả pháp và không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật”.
Nói Bát Nhã không nương vào uẩn, xứ, giới, Bát Nhã cũng không ở trong uẩn xứ giới, không ở ngoài, cũng không ở giữa, xa lìa mà trụ. Điều đó có nghĩa Bát Nhã cũng không nương, không trụ, không chấp... Kinh cũng nói thêm rằng mặc dù vạn hữu trong thiên sai vạn biệt như thế nào đi nữa cũng đều không có tự tánh và không có tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật.
Nói tự tánh các pháp lìa tất cả pháp. Tự tánh này gọi là Bát nhã Ba la mật. Bát Nhã cũng là pháp. Không pháp nào có tự tánh, nên nói là không. Tự tánh là cái tự có bản thể riêng biệt, “nó là nó”, cái có thể tự sanh. Nhưng không có pháp nào có tự thể riêng biệt, nên gọi là không. Trong tánh Không tất cả đều vô sở hữu, bất khả đắc thì làm gì có buộc, có lìa. Có buộc, có lìa, là có dính mắc là do tâm hành của con người, không phải do các pháp. Bát Nhã không có trói, không mở cũng không lìa. Vì Bát Nhã cũng là không. Biết như vậy gọi là Bát nhã Ba la mật, nên có thể lìa tất cả.
Trong phần cuối của quyển 594 có đoạn kinh quan trọng đáng ghi nhớ là: “Ngũ uẩn như (chơn như ngũ uẩn) tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ như, mười tám giới như tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp tánh như chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật”.
Chỉ khi nào thấy được như như của uẩn xứ giới hay của vạn pháp, tánh nó chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác. Như này là như thường tại chẳng lúc nào chẳng như tức chứng được chơn như thật tướng của tất cả pháp thì gọi là thấy Bát Nhã. Vì như cũng là không, Bát Nhã cũng là không. Thấy pháp như, pháp không là thấy thật tướng của tất cả pháp, tức thấy tánh bình đẳng như như bất động của tất cả pháp. Thấy biết như vậy, thì được tâm thanh tịnh như chơn như, như pháp giới, như pháp tánh, như thật tế... Như vậy, là nhập pháp giới nên gọi là giác ngộ.
Ngày nào còn thấy trần cảnh lao xao gọi là “Hợp trần bội giác” nên mất tâm. Vì vậy Kinh bảo: “Tự tánh tất cả pháp lìa tất cả pháp. Tự tánh lìa này gọi là Bát nhã Ba la mật”.
Thích nghĩa cho phần “Thay lời lược giải” này:
(1). Danh sắc: (名色) Phạm, Pàli: nàma-rùpa là từ gọi chung danh và sắc, là chi thứ tư trong 12 chi nhân duyên. Cũng gọi danh sắc chi. Thông thường gọi một cách tổng quát tất cả tinh thần (danh) và vật chất (sắc). Danh nói về phương diện tâm, sắc chỉ phương diện vật. Danh sắc cũng chỉ chung cho năm uẩn. Trong năm uẩn: Thụ, Tưởng, Hành, Thức là tâm pháp; tâm không có hình thể, phải nhờ danh biểu hiện, cho nên gọi Thụ, Tưởng, Hành, Thức là danh. Sắc uẩn do nhiều cực vi tạo thành, là vật thể có chất ngại, nên gọi là sắc. Về ý nghĩa của danh sắc, giữa các tông phái có sự giải thích khác nhau. Hữu bộ đứng trên lập trường Thai sinh học để lý giải 12 duyên khởi, chủ trương mỗi chi trong 12 chi duyên khởi đều lấy năm uẩn làm thể. Trong đó, năm uẩn của sát na đầu tiên lúc thụ thai kết sinh, gọi là thức, chi Thức. Sau khi thụ thai, bốn sắc căn: mắt, tai, mũi, lưỡi chưa thành, sáu chỗ chưa đủ, gọi là danh sắc, chi Danh sắc. Nhưng tông Duy thức thì cho chi Danh sắc là chủng tử của dị thục uẩn, tức là năm chi thức v.v... nhờ chi Vô minh và chi Hành giúp đỡ mà dẫn sinh ra quả ở vị lai, gọi là Chủng tử danh ngôn của Dị thục vô ký, trong đó, ngoại trừ chủng tử của bản thức, sáu căn, xúc, thụ, còn lại đều là danh sắc. Hoặc có thuyết nói, chủng tử của năm uẩn đều là danh sắc. Ngoài ra, nếu giải thích 12 duyên khởi trên quan điểm luận lý và quan hệ, thì duyên thức mà sanh danh sắc, duyên danh sắc mà có lục xứ, tức danh sắc là đối tượng của thức nương vào cơ năng của lục xứ, rồi do thức nhận biết tất cả pháp. [X. Trường a hàm Q.10 Kinh Đại duyên phương tiện; luận Đại tỳ bà sa Q.23; luận Câu xá Q.9; luận Thành duy thức Q.8; luận Du già sư địa Q.9, Q.56, Q.93; luận Thuận chính lý Q.26; Đại thừa nghĩa chương Q.4; Đại thừa Pháp Tướng Tôn danh mục Q.1 phần dưới]. (xt. Thập Nhị Nhân Duyên) - Từ điển Phật Quang.
Thích nghĩa này có tánh bác học, vì dựa vào 12 duyên khởi và Duy thức học. Nếu không học qua hai môn này, không dễ gì hiểu được danh sắc là như thế nào. Nói nôm na, danh là những gì thuộc thân căn như nhãn nhĩ tỷ thiệt thân và ý. Đối tượng của sáu cơ năng này là sắc thanh hương vị xúc pháp. Sự tương quan giữa căn (danh) và trần (sắc) tức tương quan giữa con người và môi trường sống của con người, gọi chung là danh sắc. Nói một cách chuyên môn danh sắc là thân căn và khí thế gian hay nhân sinh và vũ trụ, là đối tượng nghiên cứu của các khoa nhân văn kể cả tôn giáo. Với định nghĩa sơ khởi đó, đi xa hơn chúng ta mới có thể hiểu thế nào là thân căn và khí thế gian hay nói khác là các quan điểm thuộc nhân sinh và vũ trụ, được giải thích sau đây.
(2). Thân căn: (身根) Phạm, Pàli: Kàyendriya. Gọi tắt: Thân. Chỉ cho tịnh sắc (vật chất rất nhỏ nhiệm) tiếp thu lấy xúc cảnh vô kiến hữu đối, là chỗ nương gá của thức thân. Ở đây chỉ cho tịnh sắc căn trong thân thể chứ không phải nói về phù trần căn của nhục thể; là 1 trong 5 căn, 1 trong 6 căn, 1 trong 12 xứ, 1 trong 18 giới, 1 trong 22 căn. Theo Đại thừa pháp uyển nghĩa lâm chương, quyển 3 thì nghĩa của chữ Thân là lấy theo nghĩa chứa nhóm, nghĩa nương tựa của tiếng Phạm Kàya (Hán âm: Ca da). Các đại chủng và tạo sắc khác như nhãn căn... tuy cũng đều chứa nhóm, nhưng Thân căn là chỗ nương tựa của các căn và nhiều pháp, tức nhiều pháp đều chứa nhóm trong thân căn, cho nên đặc biệt gọi Thân là Kàya. Thân căn này, trong 12 xứ được gọi là Thân xứ (Phạm: Kàyàyatana), trong 18 giới, gọi là Thân giới (Phạm:Kàya-dhàtu). Thông thường gọi Thân là chỉ chung cho khối thịt, khác hẳn với Thân căn. Trong các luận Tỳ bà sa... gân, thịt... được gọi chung là Phù trần căn, đối với Thân căn có tác dụng năng xúc thì gọi là Thắng nghĩa căn. Thân căn chỉ tồn tại ở cõi Dục và cõi Sắc, cõi Vô sắc thì không. Luận Đại tỳ bà sa quyển 90 cho rằng Thân căn ở địa ngục khác với Thân căn ở cõi người, nghĩa là trong địa ngục cho dù bị cắt đứt ra từng lóng đốt, cho đến vữa nát ra cũng vẫn còn Thân căn. [X. luận Đại tỳ bà sa Q.144; luận Du già sư địa Q.3, 54; luận Thành duy thức Q.10; luận Câu xá Q.4; Câu xá luận quang ký Q.2, 4; Thành duy thức luận thuật ký Q.3, phần đầu, 10 phần cuối; Phật gia danh tướng thông thích Q.thượng (Hùng thập lực)]. - Từ điển Phật Quang.
(3). Khí thế hay khí thế gian: (器世間) Phạm: Bhàjana-loka, cũng gọi Khí thế giới, Khí giới, Khí. Chỉ cho đất nước là nơi sinh sống của tất cả chúng sinh, 1 trong 3 thế gian. Vì đất nước chứa đựng chúng sinh giống như đồ dùng chứa đựng các vật nên gọi là Khí, dễ biến đổi, dễ hư nát nên gọi là Khí thế gian. Cứ theo luận Đại tỳ bà sa, quyển 134, thì trong 1 kiếp Khí thế gian được tạo thành, trong 19 kiếp các loài hữu tình dần dần sinh trụ. Khí thế gian chỉ đến cõi trời Sắc cứu kính, phía trên đó là trời Vô sắc. Tiểu thừa cho rằng Khí thế gian do cộng nghiệp của chúng sinh chiêu cảm lấy, còn Duy thức Đại thừa thì chủ trương rằng Khí thế gian là do thức A lại da biến hiện. Ngoài ra, trong luận Tịnh độ của Ngài Thiên thân, Tịnh độ trang nghiêm của Phật A di đà được gọi là Khí thế gian thanh tịnh, vì Tịnh độ này là do sức bản nguyện của Như lai kiến lập, cho nên gọi là Khí thế gian, nhưng khác với quốc độ hữu lậu do cộng nghiệp của chúng sinh chiêu cảm. [X. luận Đại tỳ bà sa Q.133; luận Câu xá Q.11; luận Thành duy thức Q.2; Vãng sinh luận chú Q.3; Câu xá luận quang ký Q.11; Thành duy thức luận thuật ký Q.3 phần đầu; Chỉ quán phụ hành truyền hoằng quyết Q.5; Hoa nghiêm Kinh thám huyền ký Q.17; Hoa nghiêm Kinh tùy sớ diễn nghĩa sao Q.1; Bách pháp vấn đáp sao Q.1; Phiên dịch danh nghĩa tập Q.7]. (xt. Thế Gian) - Từ điển Phật Quang.
(4). Nhân sinh quan và vũ trụ quan: Quan điểm về cuộc đời, về ý nghĩa và mục đích cuộc sống giữa con người và vũ trụ hay quan niệm về mối tương quan vật chất và tinh thần giữa con người với con người và giữa con người với vũ trụ.
Tất cả thích nghĩa trên có tánh cách trừu tượng siêu hình, rất khó hiểu khó nhớ. Tuy nhiên, đó là những “khái niệm” sống động do Phật và chư Tổ phát minh. Chính nhờ những khái niệm này mà chúng ta có thể xác định vị trí của chúng ta trong mối hỗ tương giữa Tâm và Vật hay giữa con người và vũ trụ.
Chúng ta tụng tiếp Q. 595, phần “Bát Nhã Ba La Mật”:
Quyển thứ 595
Gợi ý:
Quyển 595 cũng thuyết về Nhân sinh quan và Vũ trụ quan Bát Nhã như quyển 594, chỉ triển khai thêm, nội dung không khác. Điểm đáng lưu ý là phần đầu của quyển 596 kế tiếp cũng lại tiếp tục thuyết về uẩn xứ giới như quyển 594 và 595. Nên chúng tôi đem phần đầu quyển 596, ghép vào phần cuối của quyển thứ 595 cho tư tưởng được liên tục mà không ảnh hưởng gì tới bố cục hay giáo lý Bát nhã Ba la mật. Có lẽ Tăng đoàn khi trùng tu Kinh Đại Bát Nhã phân đoạn không được chính xác chăng? Đây không phải sửa sai hay chấn chỉnh mà đây chỉ trình bày lại cho thông suốt thôi. Đọc tiếp quý vị sẽ rõ. Chúng tôi chỉ thay đổi hình thức, lấy phần đầu của quyển dưới để lên phần cuối của quyển trên (có cùng một chủ đề về uẩn xứ giới) cho tư tưởng được liên tục mà không thay đổi cấu trúc hay nội dung chủ đề. Nếu không thay đổi cấu trúc hay nội dung, thì chẳng có gì phải lo ngại. Chúng tôi chịu trách nhiệm về sự thay đổi này. Tu Phật không có nghĩa là quá câu nệ hay bảo thủ!
Này Thiện Dũng Mãnh! Sắc uẩn không phải sở hành sắc uẩn. Thọ, tưởng, hành, thức uẩn không phải sở hành thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Thiện Dũng Mãnh! Sắc uẩn không phải sở hành sắc uẩn nên không biết, không thấy. Nếu đối với sắc uẩn không biết, không thấy thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Thiện Dũng Mãnh! Thọ, tưởng, hành, thức uẩn cũng không phải sở hành thọ, tưởng, hành, thức uẩn nên không biết, không thấy. Nếu đối với thọ, tưởng, hành, thức uẩn không biết, không thấy thì gọi là Bát nhã Ba la mật.
Mười hai xứ không phải sở hành 12 xứ. 12 xứ không phải sở hành 12 xứ nên không biết, không thấy. Nếu đối với 12 xứ không biết, không thấy thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười tám giới không phải sở hành 18 giới. 18 giới không phải sở hành 18 giới nên không biết, không thấy. Nếu đối với 12 xứ, 18 giới không biết, không thấy thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không phải sở hành tất cả pháp. Tất cả pháp không phải sở hành tất cả pháp nên không biết, không thấy. Nếu đối với tất cả pháp không biết, không thấy thì gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Sắc uẩn không bỏ tự tánh sắc uẩn. Thọ, tưởng, hành, thức uẩn không bỏ tự tánh thọ, tưởng, hành, thức uẩn. Nếu đối với tự tánh biết khắp như vậy thì gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! 12 xứ không bỏ tự tánh 12 xứ. 18 giới không bỏ tự tánh 18 giới. Nếu đối với tự tánh biết khắp như vậy thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không bỏ tự tánh tất cả pháp. Nếu đối với tự tánh biết khắp như vậy thì gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn cùng với năm uẩn không hợp, không lìa. Như vậy, năm uẩn không hợp, không lìa gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ cùng với 12 xứ không hợp, không lìa. 18 giới cùng với 18 giới cũng không hợp, không lìa. Như vậy, 12 xứ 18 giới không hợp, không lìa gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp cùng với tất cả pháp không hợp, không lìa. Như vậy, tất cả pháp không hợp, không lìa gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thêm, không bớt. Như vậy, năm uẩn không thêm, không bớt gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ không thêm, không bớt. Mười tám giới cũng không thêm, không bớt. Như vậy, 12 xứ, 18 giới không thêm, không bớt gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không thêm, không bớt. Như vậy, tất cả pháp không thêm, không bớt gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không dơ, không sạch. 12 xứ không dơ, không sạch. 18 cũng không dơ, không sạch. Như vậy, 12 xứ 18 giới không dơ, không sạch gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không dơ, không sạch. Như vậy, tất cả pháp không dơ, không sạch gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có pháp sạch, không có pháp không sạch. Như vậy, năm uẩn không có pháp sạch, không có pháp không sạch gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không có pháp sạch, không có pháp không sạch. 18 giới cũng không có pháp sạch, không có pháp không sạch. Như vậy, 12 xứ 18 giới không có pháp sạch, không có pháp không sạch gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có pháp sạch, không có pháp không sạch. Như vậy, tất cả pháp không có pháp sạch, không có pháp không sạch gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không dời chuyển, không hướng vào. Như vậy, năm uẩn không dời chuyển, không hướng vào gọi là Bát nhã Ba la mật. Mười hai xứ không dời chuyển, không hướng vào. Mười tám giới không dời chuyển, không hướng vào. Như vậy, 12 xứ 18 giới không dời chuyển, không hướng vào gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không dời chuyển, không hướng vào. Như vậy, tất cả pháp không dời chuyển, không hướng vào gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không trói buộc, không lìa trói buộc. Như vậy, năm uẩn không trói buộc, không lìa trói buộc gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không trói buộc, không lìa trói buộc. 18 giới không trói buộc, không lìa trói buộc. Như vậy, 12 xứ 18 giới không trói buộc, không lìa trói buộc gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không trói buộc, không lìa trói buộc. Như vậy, tất cả pháp không trói buộc, không lìa trói buộc gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không chết, không sống. Như vậy, năm uẩn không chết, không sống gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không chết, không sống. 18 giới không chết, không sống. Như vậy, 12 xứ 18 giới không chết, không sống gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không chết, không sống. Như vậy, tất cả pháp không chết, không sống gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển. Như vậy, năm uẩn không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển. 18 giới không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển. Như vậy, 12 xứ 18 giới không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển. Như vậy, tất cả pháp không lưu chuyển, không có pháp lưu chuyển gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không tận, không có pháp tận. Như vậy, năm uẩn không tận, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không tận, không có pháp tận. 18 giới không tận, không có pháp tận. Như vậy, 12 xứ 18 giới không tận, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không tận, không có pháp tận. Như vậy, tất cả pháp không tận, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt. Như vậy, năm uẩn không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt. 18 giới không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt. Như vậy, 12 xứ 18 giới không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt. Như vậy, tất cả pháp không có pháp tập hợp, không có pháp hoại diệt gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có pháp sanh khởi, không có pháp tận. Như vậy, năm uẩn không có pháp sanh khởi, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không có pháp sanh khởi, không có pháp tận. 18 giới không có pháp sanh khởi, không có pháp tận. Như vậy, 12 xứ 18 giới không có pháp sanh khởi, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có pháp sanh khởi, không có pháp tận. Như vậy, tất cả pháp không có pháp sanh khởi, không có pháp tận gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại. Như vây, năm uẩn không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại. 18 giới không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại. Như vậy, 12 xứ 18 giới không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại gọi là Bát nhã Ba la mật. Tất cả pháp không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại. Như vậy, tất cả pháp không có pháp biến hoại, không có pháp không biến hoại gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thường, không vô thường, không vui, không khổ, không ngã, không vô ngã, không sạch, không phải không sạch. Như vậy, năm uẩn không thường, không vô thường, không vui, không khổ, không ngã, không vô ngã, không sạch, không phải không sạch là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ, 18 giới và tất cả pháp cũng như vậy.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có pháp tham, sân, si, không có pháp lìa tham, sân, si. Như vậy, năm uẩn không có pháp tham, sân, si; không có pháp lìa tham, sân, si gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ, 18 giới và tất cả pháp cũng như vậy.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn chẳng tác giả, chẳng khiến tác giả, chẳng khởi giả, chẳng đẳng khởi giả, chẳng liễu giả, chẳng khiến liễu giả, chẳng thọ giả, chẳng khiến thọ giả, chẳng tri kiến giả. Như vậy, năm uẩn chẳng tác giả, chẳng khiến tác giả, chẳng khởi giả, chẳng đẳng khởi giả, chẳng liễu giả, chẳng khiến liễu giả, chẳng thọ giả, chẳng khiến thọ giả, chẳng tri kiến giả là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ, 18 giới chẳng tác giả, chẳng khiến tác giả, chẳng khởi giả, chẳng đẳng khởi giả, chẳng liễu giả,chẳng khiến liễu giả, chẳng thọ giả, chẳng khiến thọ giả, chẳng tri kiến giả gọi là Bát nhã Ba la mật. Như vậy, 12 xứ 18 giới và tất cả pháp cũng lại như thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không đoạn, không thường, không hữu biên, không vô biên. Như vậy, năm uẩn không đoạn, không thường, không hữu biên, không vô biên gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ, 18 giới và tất cả pháp cũng lại như thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không tà kiến, không đoạn tà kiến, không ái, không đoạn ái. Như Vậy, năm uẩn không tà kiến, không đoạn tà kiến, không ái, không đoạn ái gọi là Bát nhã Ba la mật. Như vậy, 12 xứ 18 giới và tất cả pháp cũng lại như thế.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thiện, không phải không thiện. Như vậy, năm uẩn không thiện, không phải không thiện gọi là Bát nhã Ba la mật. 12 xứ, 18 giới và tất cả pháp không thiện, không phải không thiện, gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thể thi thiết có đến, có đi, có trụ, không trụ. Mười hai xứ, 18giới cũng không thể thi thiết có đến, có đi, có trụ, không trụ. Tất cả uẩn xứ giới không đến, không đi, không trụ, không phải không trụ như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thể thi thiết có xa, có bờ kia. 12 xứ, 18 giới cũng không thể thi thiết có xa, có bờ kia. Tất cả uẩn xứ giới không thể thi thiết có xa, có bờ kia như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không thể thi thiết có yêu, có giận, có sợ, có si. 12 xứ, 18 giới cũng không thể thi thiết, có yêu, có giận, có sợ, có si. Tất cả uẩn xứ giới không yêu, không giận, không sợ, không si như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không cho, không lấy, không giữ giới, không phạm giới, không nhẫn, không phải không nhẫn, không tinh tấn, không giải đãi, không đẳng trì, không loạn tâm, không diệu tuệ, không ác tuệ. 12 xứ, 18 giới cũng không cho, không lấy, không giữ giới, không phạm giới, không nhẫn, không phải không nhẫn, không tinh tấn, không giải đãi, không đẳng trì, không loạn tâm, không diệu tuệ, không ác tuệ. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không cho, không lấy, không giữ giới, không phạm giới, không nhẫn, không phải không nhẫn, không tinh tấn, không giải đãi, không đẳng trì, không loạn tâm, không diệu tuệ, không ác tuệ như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không điên đảo, không phải không điên đảo. 12 xứ, 18 giới cũng không điên đảo, không phải không điên đảo. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không điên đảo, không phải không điên đảo như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi. 12 xứ, 18 giới đều không niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn vô minh, không giải thoát. Uẩn xứ giới đều vô minh, không giải thoát. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều vô minh, không giải thoát như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không tĩnh lự, đẳng trì, đẳng chí. 12 xứ, 18 giới cũng không tĩnh lự, đẳng trì, đẳng chí. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không tĩnh lự, đẳng trì, đẳng chí như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không hữu lượng, không vô lượng, không thần thông, không phải không thần thông. Mười hai xứ, 18 giới cũng không hữu lượng, không vô lượng, không thần thông, không phải không thần thông. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không hữu lượng, không vô lượng, không thần thông, không phải không thần thông như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không phải Không, không phải chẳng Không, không hữu tướng, không vô tướng, không hữu nguyện, không vô nguyện. 12 xứ, 18 giới cũng không phải Không, không phải chẳng Không, không hữu tướng, không vô tướng, không hữu nguyện, không vô nguyện. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không phải Không, không phải chẳng Không, không hữu tướng, không vô tướng, không hữu nguyện, không vô nguyện như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không hữu vi, không vô vi, không hữu lậu, không vô lậu, không thế gian, không xuất thế gian, không có buộc, không lìa buộc. 12 xứ, 18 giới cũng không hữu vi, không vô vi, không hữu lậu, không vô lậu, không thế gian, không xuất thế gian, không có buộc, không lìa buộc. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không hữu vi, không vô vi, không hữu lậu, không vô lậu, không thế gian, không xuất thế gian, không có buộc, không lìa buộc như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không hữu trước, không vô trước, không hữu trí, không vô trí. 12 xứ, 18 giới đều không hữu trước, không vô trước, không hữu trí, không vô trí. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không hữu trước, không vô trước, không hữu trí, không vô trí như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không nắm giữ, không lay động, không hý luận. Mười hai xứ mười tám giới cũng không nắm giữ, không lay động, không hý luận. Như vậy, tất cả uẩn xứ giới đều không nắm giữ, không lay động, không hý luận như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không có tưởng, không vô tưởng. 12 xứ 18 giới cũng không có tưởng, không vô tưởng. Tất cả uẩn, xứ, giới đều không có tưởng, không vô tưởng, như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không vắng lặng, không phải không vắng lặng. 12 xứ, 18 giới cũng không vắng lặng, không phải không vắng lặng. Tất cả uẩn, xứ, giới đều không vắng lặng, không phải không vắng lặng như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Năm uẩn không Niết bàn, không phải không Niết bàn. 12 xứ, 18 giới cũng không Niết bàn, không phải không Niết bàn. Tất cả uẩn, xứ, giới đều không Niết bàn, không phải không Niết bàn như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói năm uẩn bị nhiếp sanh khởi chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói năm uẩn được nhiếp sanh khởi có bao như tướng(chơn như các pháp), tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật(1). Đã nói 12 xứ, 18 giới thảy bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói 12 xứ, 18 giới thảy được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói duyên khởi bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói duyên khởi được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói điên đảo bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói điên đảo được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói các che (ngũ uẩn hay ngũ che) bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói các che được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói 36 ái hành(2) bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói ba mươi sáu ái hành được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói 62 kiến thú(3)bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói sáu mươi hai kiến thú được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói bốn vô lượng, năm thần thông chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói bốn vô lượng, năm thần thông có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói hữu vi sở nhiếp thế gian tất cả các pháp căn lành bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói hữu vi sở nhiếp thế gian tất cả các pháp căn lành được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói 37 pháp trợ đạo, Tứ đế, bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói 37 pháp trợ đạo, Tứ đế được nhiếp sanh khởi, có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Nói giới, định, tuệ, giải thoát, giải thoát tri kiến thanh tịnh không phải là Bát nhã Ba la mật. Nói giới, định, tuệ, giải thoát, giải thoát tri kiến thanh tịnh sở hữu như tướng, tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu, gọi là Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói vô vi sở nhiếp pháp xuất thế gian không nương vô lậu, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói vô vi sở nhiếp pháp xuất thế gian không nương vô lậu có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Này Thiện Dũng Mãnh! Đã nói pháp không, vô tướng, vô nguyện, vô sanh, vô tác, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói pháp không, vô tướng, vô nguyện, vô sanh, vô tác có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật.
Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Đã nói minh giải thoát lìa diệt Niết bàn, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói minh giải thoát lìa diệt Niết bàn có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật. Vì sao?
Này Thiện Dũng Mãnh! Vì Bát nhã Ba la mật như vậy không phải sắc uẩn nắm giữ, cũng không phải thọ, tưởng, hành, thức uẩn nắm giữ; không phải 12 xứ, 18 giới nắm giữ; không phải địa giới nắm giữ, cũng không phải thủy, hỏa, phong, không, thức giới nắm giữ; không phải cõi Dục nắm giữ, cũng không phải cõi Sắc, Vô sắc nắm giữ; không phải hữu vi nắm giữ, cũng không phải vô vi nắm giữ; không phải thế gian nắm giữ, cũng không phải xuất thế gian nắm giữ; không phải hữu lậu nắm giữ, cũng không phải vô lậu nắm giữ; không phải pháp thiện nắm giữ, cũng không phải pháp bất thiện nắm giữ; không phải hữu tình giới nắm giữ, cũng không phải phi hữu tình giới nắm giữ, cũng không xa lìa các pháp riêng như vậy mà có Bát nhã Ba la mật. (Hết Q.595, phần “Bát Nhã Ba La Mật”)
Này Thiện Dũng Mãnh! Như vậy, Bát nhã Ba la mật sâu xa chẳng bị các pháp nhiếp thuộc, cũng không phải không bị các pháp nhiếp thuộc. Như vậy, pháp nhiếp thuộc và pháp không nhiếp có được như tướng (chơn như), như pháp tánh, tánh chẳng hư vọng, tánh chẳng đổi khác, tánh như sở hữu gọi là Bát nhã Ba la mật.
Thích nghĩa:
(1). “Đã nói năm uẩn bị nhiếp sanh khởi chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói năm uẩn được nhiếp sanh khởi có bao như tướng (chơn như các pháp), tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật”. Nếu năm uẩn bị nhiếp phục (như nói mưa ngoài trời như mưa trong lòng nên sanh đau buồn) tức sanh khởi thì không gọi là Bát nhã Ba la mật. Có nghĩa nếu con người bị ngoại cảnh chi phối sanh tâm nhiễm tịnh, vui buồn... Người đó bị ngũ che nên không thấy được tánh giác. Vì sao? Vì hợp trần thì bội giác. Nếu ngũ uẩn bị nhiếp phục mà thấy được chơn như thực tướng của tất cả pháp, người đó có thể nói là nhập pháp giới hay giác ngộ. Vì sao? Vì bội trần thì hợp giác. Từ giác ở đây đồng nghĩa với Bát Nhã Trí hay nói khác là giác ngộ (Giác ngộ hay Bát Nhã không hai không khác). Khi giác ngộ thì có Bát Nhã Trí hay ngược lại thì có thể tháo gỡ sự nhiếp thuộc của thế giới nội hay ngoại mà được như như.
(2). Ba mươi sáu ái hành: Ái hành là vì dục vọng che mờ tâm trí đưa đến hành động sai quấy, khác với kiến hành là vì cái thấy sai lầm gây ra phiền não. Trong các Kinh có khi nói đến 18 ái hành, có khi nói đến 36 ái hành trong số 108 ái hành.
(3). Sáu mươi hai tà kiến còn gọi là lục thập nhị kiến: Nhiều Kinh giải thích có nội dung khác nhau.
1- Theo Kinh Đại Bát Nhã :
- Một: Năm uẩn duyên với bốn trạng thái làm thành hai mươi kiến giải:
1/. Bốn kiến giải của Sắc: 1). Sắc là thường, 2). Sắc là vô thường, 3). Sắc là cả thường lẫn vô thường, 4). Sắc là không (phi) thường cũng không (phi) vô thường.
2/. Bốn kiến giải của Thọ: 1). Thọ là thường, 2). Thọ là vô thường, 3). Thọ là cả thường lẫn vô thường, d) Thọ là phi thường phi vô thường.
3/. Bốn kiến giải của Tưởng: 1). Tưởng là thường, 2). Tưởng là vô thường, 3). Tưởng là cả thường lẫn vô thường, d) Tưởng là phi thường phi vô thường.
4/. Bốn kiến giải của Hành: 1). Hành là thường, 2). Hành là vô thường, 3). Hành là cả thường lẫn vô thường, 5). Hành là phi thường phi vô thường.
5/. Bốn kiến giải của Thức: 1). Thức là thường, 2). Thức là vô thường, 3). Thức là cả thường lẫn vô thường, 4). Thức là phi thường phi vô thường.
- Hai: Năm uẩn duyên với tứ biên làm thành hai mươi kiến giải:
1/. Bốn kiến giải của Sắc: 1). Sắc là hữu biên, 2), Sắc là vô biên, 3). Sắc là cả hữu lẫn vô biên, 4). Sắc phi hữu phi vô biên.
2/. Bốn kiến giải của Thọ: 1). Thọ hữu biên, 2). Thọ vô biên, 3). Thọ hữu lẫn vô biên, 4). Thọ phi hữu phi vô biên,
3/. Bốn kiến giải của Tưởng: 1). Tưởng hữu biên, 2). Tưởng vô biên, 3). Thọ là hữu lẫn vô biên, 4). Thọ phi hữu phi vô biên.
4/. Bốn kiến giải của Hành: 1). Hành hữu biên, 2). Hành vô biên, 3). Hành cả hữu lẫn vô biên, 4). Hành phi hữu phi vô biên.
5/. Bốn kiến giải của Thức: 1). Thức hữu biên, 2). Thức vô biên, 3). Thức cả hữu lẫn vô biên, 4). Thức phi hữu phi vô biên.
- Ba: Năm uẩn duyên với bốn chuyển làm thành 20 kiến giải:
1/. Bốn kiến giải của Sắc: 1). Sắc như khứ (sắc kể như mất), 2). Sắc chẳng như khứ (sắc kể như chẳng mất), 3). Sắc như khứ chẳng như khứ (sắc kể như mất mà cũng kể như chẳng mất), 4). Sắc phi như khư phi chẳng như khứ (sắc chẳng kể như mất, chẳng kể như chẳng mất).
2/. Bốn kiến giải của Thọ: 1). Thọ như khứ, 2). Thọ chẳng như khứ, 3). Thọ như khứ chẳng như khứ, 4). Thọ phi như khứ phi chẳng như.
3/. Bốn kiến giải của Tưởng: 1). Tưởng như khứ, 2). Tưởng chẳng như khứ, 3). Tưởng như khứ chẳng như khứ, 4). Tưởng phi như khứ phi chẳng như khứ.
4/. Bốn kiến giải của Hành: 1). Hành như khứ, 2). Hành chẳng như khứ, 3). Hành như khứ chẳng như khứ, 4). Hành phi như khứ phi chẳng như khứ.
5/. Bốn kiến giải của Thức: 1). Thức như khứ, 2). Thức chẳng như khứ, 3). Thức như khứ chẳng như khứ, 4). Thức phi như khứ phi chẳng như khứ.
- Bốn: Đồng Nhất thân tâm.
- Năm: Dị Biệt thân tâm.
2- Theo tông Thiên Thai: có 62 ngã kiến:
1/. Bốn kiến giải của sắc: 1). Sắc là Ngã, 2). Lìa Sắc vẫn có Ngã, 3). Sắc là lớn, ngã là nhỏ; ngã trụ trong sắc, 4). Ngã là lớn, sắc là nhỏ; sắc trụ trong ngã. Cùng một tiến trình như vậy đối với Thọ, Tưởng, Hành Thức trong hiện tại, quá khứ và vị lai sẽ tạo thành 60 kiến giải, cọng với:
2/. Đoạn Kiến, và
3/. Thường Kiến thì thành 62 kiến. Đã thích nghĩa rồi, chỉ lặp lại để nhớ.
3- Theo Kinh Phạm Võng, Trường A hàm: Có ghi lại tất cả sáu mươi hai luận chấp (có kiến giải sai lầm, nên gọi là tà kiến) thịnh hành, bao hàm tất cả các vấn đề và các giải đáp những vấn đề ấy của thời bấy giờ. Có mười tám luận chấp về quá khứ: Bốn chủ trương thuyết thường trú, bốn chủ trương thuyết vừa thường trú vừa vô thường, bốn chủ trương thuyết hữu biên và vô biên, bốn chủ trương thuyết ngụy biện, và hai chủ trương thuyết không có nhân quả. Có bốn mươi bốn luận chấp về tương lai: Mười sáu chủ trương là còn tri giác sau khi chết, tám chủ trương là không còn tri giác sau khi chết, tám chủ trương là không phải còn cũng không phải không còn tri giác sau khi chết, bảy chủ trương thuyết đoạn diệt, và năm chủ trương thuyết hiện tại là Niết bàn. Sau khi trình bày những sai lầm của sáu mươi hai luận chấp, đức Phật nói: “Hàng trăm hàng ngàn học thuyết đang hiện hành và tranh chấp lăng xăng trong giới triết học và tôn giáo hiện nay đều nằm kẹt trong cái lưới của sáu mươi hai luận chấp ấy, không thể nào vượt thoát ra nổi. Các vị khất sĩ! Đừng đi vào trong cái lưới mê hồn ấy để mất hết thời giờ và cơ hội tu tập đạo giải thoát. Đừng đi vào cái lưới của sự hý luận... Tất cả những luận chấp kia đều phát sinh do sự lừa gạt của tri giác và của cảm thọ(chúng tôi thường dùng cụm từ cảm giác và ý thức). Vì không tu tập chánh niệm, vì không quán chiếu nên người ta không biết được chân tướng của tri giác và cảm thọ, do đó đã bị tri giác và cảm thọ lừa gạt. Nếu thấy được nguồn gốc và bản chất của tri giác và cảm thọ, người ta sẽ thấy được tự tính vô thường và duyên sinh của sự vật, người ta sẽ không bị vướng vào lưới tham ái, lo âu và sợ hãi, người ta sẽ không bị vướng vào cái lưới của sáu mươi hai luận chấp”.
Kinh Phạm Võng cho thấy rằng tất cả sáu mươi hai luận chấp về bản tính của ngã và ngoại giới bắt nguồn từ hai tri lượng (pramàna, source of knowledge): Kinh nghiệm và suy luận. Sự khác biệt giữa hai phái cực đoan, duy lý và duy nghiệm, là ở điểm phe duy lý không chấp nhận phương pháp thực tu thực chứng mà chỉ dùng lý trí và suy luận”. (Trích trong tác phẩm “Nhận Thức và Tánh Không” của Hồng Dương Nguyễn văn Hai).
Thay lời lược giải:
Toàn quyển 595 của phần “Bát Nhã Ba La Mật” này thuyết về uẩn xứ giới tức danh sắc hay thân căn và khí thế gian cũng như quyển 594 nói trên. Kinh bảo nó không phải là cảnh sở hành. Vì sao? Vì tất cả pháp tự nó vô tri trong như như tướng của nó, nó “không dơ không sạch, không lưu chuyển, không thường, không vô thường, không vui, không khổ, không ngã, không vô ngã, không sạch, không phải không sạch, không trói buộc cũng không lìa trói buộc; tất cả pháp không có pháp tham, sân, si, không có pháp lìa tham, sân, si; tất cả pháp chẳng tác giả, chẳng khiến tác giả...; tất cả pháp không tà kiến, không đoạn tà kiến, không ái, không đoạn ái; tất cả pháp không thiện, không phải không thiện v.v... và v.v... ” Nếu tri nhận tất cả pháp như vậy thì gọi là Bát nhã Ba la mật. Nên kinh nói:
“... Năm uẩn không Niết bàn, không phải không Niết bàn. 12 xứ, 18 giới cũng không Niết bàn, không phải không Niết bàn. Tất cả uẩn, xứ, giới đều không Niết bàn, không phải không Niết bàn như thế, đấy gọi là Bát nhã Ba la mật”. Đó là nói theo đệ nhất nghĩa đế, mà đệ nhất nghĩa đế, gọi là Bát nhã Ba la mật.
Thấy tất cả pháp không động chuyển, tâm như như bất động tức thấy Bát nhã Ba la mật. Nên kinh bảo tiếp:
“... Đã nói năm uẩn bị nhiếp sanh khởi chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói năm uẩn được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói 12 xứ, 18 giới thảy bị nhiếp sanh khởi, chẳng gọi Bát nhã Ba la mật. Đã nói 12 xứ, 18 giới thảy được nhiếp sanh khởi có bao như tướng, tánh chẳng hư dối, tánh chẳng biến khác, tánh như sở hữu, đấy gọi Bát nhã Ba la mật”.
Thấy sắc mê sắc, muốn nắm giữ, rồi sanh thi vi tạo tác. Từ đó sanh ra vui buồn, sướng khổ... Chiêu cảm ngũ dục lục trần lúc nào cũng đưa đến mất mát nhiều hơn là được. Đó chính là mối quan hệ nhân quả giữa các uẩn với các căn trần xứ giới trong cuộc đời thường tục. Nhưng nếu thấy thế giới nội và ngoại là “không thể thi thiết có đến có đi, có trụ không trụ; không thể thi thiết có xa có bờ kia; không thể thi thiết có yêu có giận, có sợ có si; không cho không lấy, không giữ giới không phạm giới, không nhẫn không phải không nhẫn, không tinh tấn, không giải đãi, không đẳng trì, không loạn tâm, không diệu tuệ không ác tuệ, không điên đảo không phải không điên đảo, không hữu lượng không vô lượng, không thần thông không phải không thần thông, không phải Không không phải chẳng Không, không hữu tướng không vô tướng, không hữu nguyện không vô nguyện, không hữu vi không vô vi, không hữu lậu không vô lậu, không thế gian không xuất thế gian, không có buộc không lìa buộc, không hữu trước không vô trước, không hữu trí không vô trí, không nắm giữ, không lay động, không hý luận, không có tưởng không vô tưởng, không vắng lặng không phải không vắng lặng, không Niết bàn không phải không Niết bàn...” thì siêu xuất hồng trần tức được tịch lặng an nhiên. Vì sao? Vì tất cả pháp trên là nhị pháp, còn nằm trong nhị pháp là còn khổ, dứt khỏi nhị pháp liền hết khổ, tức được Niết bàn. Tri giác được như vậy tức là trí tuệ, thành đạo tướng trí. Vì vậy, trong Tâm Kinh Ngài Quán Thế Âm Bồ Tát mới bảo Xá Lợi Phất: “Này Xá Lợi Phất! Sắc chẳng khác không, không chẳng khác sắc, sắc tức là không, không tức là sắc. Thọ tưởng hành thức cũng lại như thế”. Nếu xem các uẩn, xứ, giới là không, tức tâm không mà vật cũng không, trong ngoài rỗng không trong suốt thì không còn quái ngại nữa.
Thật ra quyển thứ 595 chỉ là chi tiết hóa hay diễn dịch rộng thêm ảnh hưởng của VẬT đối với TÂM hay ngược lại, tuy nói nhiều nhưng không ra ngoài hai chiều hỗ tương sanh khởi của các đối tượng này.
Chúng ta đọc tiếp Q.596, phần “Bát Nhã Ba La Mật”:
Quyển thứ 596
(Như như).
Này Thiện Dũng Mãnh! Như ấy có nghĩa là gì? Thiện Dũng Mãnh! Như ấy là tánh các pháp, chẳng phải như phàm phu ngu si có thể đắc, cũng không phải người khác có thể đắc. Nhưng tánh các pháp như các Như Lai và đệ tử Phật, Bồ Tát đã thấy, pháp tánh như thế lý thú chơn thật thường không biến đổi, nên gọi là như. Tức như đây nói là Bát nhã Ba la mật sâu thẳm của Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát nhã Ba la mật sâu thẳm đối với tất cả pháp như vậy, không thêm, không bớt, không hợp, không lìa, không thiếu, không đủ, không lợi, không hại, không di chuyển, không hướng đến, không sanh, không diệt, không dơ, không sạch, không lưu chuyển, không hoàn diệt, không tập khởi, không ẩn mất, không hữu tướng, không vô tướng, không bình đẳng, không phải không bình đẳng, không thế tục, không thắng nghĩa, không vui, không khổ, không thường, không vô thường, không sạch, không phải không sạch, không ngã, không vô ngã, không chắc thật, không hư dối, không người làm, không vật làm, không dung nạp, không phải không dung nạp, không tin hiểu, không phải không tin hiểu, không tự tánh, không phải không tự tánh, không chết, không sống, không sống, không chết, không nổi, không chìm, không nối, không dứt, không hòa hợp, không phải không hòa hợp, không có tham, không lìa tham, không có sân, không lìa sân, không có si, không lìa si, không điên đảo, không phải không điên đảo, không sở duyên, không phải không sở duyên, không có tận, không phải không tận, không có trí, không phải không trí, không tánh thấp, không tánh cao, không có ân, không phải không ân, không đi qua, không trở lại, không có tánh, không phải không tánh, không thương, không ghét, không sáng, không tối, không tinh tấn, không giải đãi, không phải Không, không phải chẳng Không, không hữu tướng, không vô tướng, không có nguyện, không vô nguyện, không tạo tác, không phải không tạo tác, không ẩn mất, không phải không ẩn mất, không vô minh, không giải thoát, không vắng lặng, không phải không vắng lặng, không Niết bàn, không phải không Niết bàn, không như lý, không phải không như lý, không biết khắp, không phải không biết khắp, không ra khỏi, không phải không ra khỏi, không điều phục, không phải không điều phục, không giữ giới, không phạm giới, không tán loạn, không phải không tán loạn, không diệu tuệ, không ác tuệ, không thức, không phải không thức, không trụ, không phải không trụ, không đồng phần, không khác phần, không có, không phải không có, không được, không phải không được, không hiện quán, không phải không hiện quán, không tác chứng, không phải không tác chứng, không thông đạt, không phải không thông đạt. Bát nhã Ba la mật sâu thẳm đối với tất cả pháp, không vì các sự việc này mà hiện tiền.
(Nói tóm lại, các pháp như vậy là như vậy, chẳng lúc nào chẳng như. Như này là chơn như thật tướng của tất cả pháp. Chỉ có chư Phật với chư Phật mới thấu hiểu như này. Tất cả phẩm “Chơn Như” của Đại Bát Nhã đều nói “Như” như thế: Tuy trong đối đãi mà lìa nhị nguyên, nên mới nói là như thường tại, chẳng lúc nào chẳng như. Chỉ có Như Lai hiểu cái như này, nên mới được gọi là Như Lai).
(Như mộng, như huyễn, như bóng nắng...)
Này Thiện Dũng Mãnh! Như người trong mộng nói mộng đã thấy các thứ tự tánh. Đã nói tự tánh cảnh mộng như thế đều không có. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Mộng còn không có, huống là có thể nói tự tánh cảnh mộng! Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật dù giả nói có các thứ tự tánh, mà Bát nhã Ba la mật đây thật không tự tánh khá tuyên nói được. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như mộng chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng lại chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như huyễn sĩ nói đã thấy các thứ tự tánh của huyễn. Đã nói tự tánh cảnh huyễn như thế đều không có. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Huyễn còn không có, huống chi có tự tánh cảnh huyễn! Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật dù giả nói có các thứ tự tánh, mà Bát nhã Ba la mật đây thật không tự tánh khá tuyên nói được. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như huyễn chẳng vì sanh khởi các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng lại chẳng vì sanh khởi các pháp mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như bóng nắng, người ta nói nhiều loại tự tánh bóng nắng. Nói tự tánh bóng nắng như vậy đều không có. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì bóng nắng còn không có, huống là có thể nói có tự tánh bóng nắng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả nói có nhiều loại tự tánh, nhưng Bát nhã Ba la mật này thật không tự tánh có thể nói. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như bóng không vì hiển bày các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng không vì hiển bày các pháp mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như quáng nắng, người ta nói nhiều loại tự tánh của quáng nắng. Nói tự tánh quáng nắng như vậy đều không có. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì quáng nắng còn không có, huống là có thể nói có tự tánh của quáng nắng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả nói có nhiều loại tự tánh, nhưng Bát nhã Ba la mật này thật không tự tánh có thể nói. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như quáng nắng không vì hiển bày các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng không vì hiển bày các pháp mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như người đứng ở trong hang núi thảy nghe tiếng vang, trọn không thấy, nhưng khi tự nói lại nghe tiếng mình. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật dù có nghe các thứ văn cú, mà pháp đã nghe trọn không tự tánh. Chỉ trừ khi nói thì có thể nghe hiểu. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như tiếng vang chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng lại chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như người thấy bọt nước nổi, liền nói nhiều loại tự tánh bọt nổi. Nói tự tánh bọt nổi đều không có. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì nói bọt nước nổi còn không thật có, huống là có tự tánh có thể nói. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả nói có nhiều loại tự tánh, nhưng Bát nhã Ba la mật này thật không có tự tánh có thể nói. Lại nữa, Thiện Dũng Mãnh! Như bọt nổi không vì các pháp sanh khởi mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng không vì các pháp sanh khởi mà hiện tiền.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như người lột bẹ chuối để tìm lõi, thật sự tuy không được lõi nhưng có bẹ chuối để dùng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy không chơn thật nhưng có tác dụng.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như có người vì muốn chỉ bày hư không rộng lớn, dù có nói thế nào cũng không thể chỉ rõ hư không được. Cũng vậy, vì muốn trình bày Bát nhã Ba la mật, dù nói như thế nào nhưng Bát nhã Ba la mật này không thể trình bày.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như hư không rộng lớn, dù đem nhiều cách trình bày, nói ra nhưng hư không rộng lớn, khó có thể trình bày được. Cũng vậy, tuy dùng nhiều thứ ngôn từ trình bày Bát nhã Ba la mật, nhưng Bát nhã Ba la mật này không có pháp chơn thật có thể trình bày.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như ánh sáng dù có trình bày rõ ràng nhưng không có thật pháp để nắm bắt được. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn có sự hiển chiếu của ánh sáng ấy. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả mượn văn cú nói ra nhiều cách, nhưng không có pháp chơn thật để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng có thể chiếu soi các pháp.
Này Thiện Dũng Mãnh! Như ngọc mạt ni tuy có ánh sáng lớn, mà ánh sáng ấy không trong ngoài khá được. Như vậy, Bát nhã Ba la mật dù năng soi sáng tất cả pháp tánh, mà trong ngoài ấy trọn chẳng thể được.
Này Thiện Dũng Mãnh! Ví như ánh sáng ngọn đèn tuy chao động nhưng có thể soi rõ, giúp người có mắt thấy các màu sắc. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy đối với các pháp đều không có chỗ trụ nhưng có thể chiếu khắp, khiến các Thánh giả thấy thật tánh các pháp.
(Bát Nhã không phải là thực tại cứu cánh)
Bấy giờ, Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Kỳ lạ thay! Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác tuy thuyết Bát nhã Ba la mật, nhưng nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh(viên thành thật)(1).
Phật bảo Xá lợi Tử:
- Này Xá lợi Tử! Đúng vậy! Đúng vậy! Đúng như lời ông nói, Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh. Vì sao? Xá lợi Tử! Vì năm uẩn không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh. Mười hai xứ, mười tám giới cũng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Vô minh không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh. Hành, thức, danh sắc, lục xứ, xúc, thọ, ái, thủ, hữu, sanh, lão tử, sầu, than, khổ, ưu, não (12 duyên khởi) cũng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Thường vô thường, khổ vui, ngã vô ngã, tịnh bất tịnh, vắng lặng không vắng lặng, điên đảo không điên đảo, các triền cái, kiến hành, tăng ích, tổn giảm, sanh, trụ, dị, diệt, tập, khởi, ẩn, mất không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Ngã, hữu tình, mạng giả, sanh giả, dưỡng giả, sĩ phu, bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, tác giả, khiến tác giả, khởi giả, đẳng khởi giả, thọ giả, khiến thọ giả, tri giả, khiến tri giả, kiến giả, khiến kiến giả không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Pháp chắc thật, hư dối, tới lui, qua lại, thấy có thấy không, trong ngoài v.v… không phải là những thực tại cứu cánh nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới, Dục, Sắc, Vô sắc giới, hữu tình giới, pháp giới không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Nghiệp dị thục quả, nhân duyên, đoạn thường, ba đời, ba thời không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Bố thí, keo kiệt, giữ giới, phạm giới, nhẫn nhục, sân hận, tinh tấn, giải đãi, tĩnh lự, tán loạn, diệu tuệ, ác tuệ, tâm, ý, thức không ngừng chết sống, tạp nhiễm, thanh tịnh không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi, khổ, tập, diệt, đạo tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, vô lượng thần thông, không, vô tướng, vô nguyện không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Thiện, phi thiện, hữu lậu, vô lậu, thế gian, xuất thế gian, có tội, không tội, hữu vi, vô vi, hữu ký, vô ký, đen trắng, trắng đen, chống trái, thâu nhiếp, liệt, trung, diệu, tham, sân, si không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Thấy, nghe, hay, biết, nương, chấp, an trụ, tầm, tứ, sở duyên, dối nịnh, ganh ghét, tham lam, hòa hợp, nhị tướng, vô sanh, vô tác, chỉ quán, minh giải, tận ly, nhiễm diệt, vứt bỏ các chỗ nương tựa, thế tục, thắng nghĩa không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Pháp Thanh văn địa, pháp Độc giác địa, Nhất thiết trí trí, vô trước trí, tự nhiên trí, vô biên trí, vô đẳng đẳng trí, đại nguyện Bồ Tát, Thanh văn viên mãn, Độc giác viên mãn, vô lượng, vô biên, vô đẳng đẳng, Nhất thiết pháp trí, nhất thiết pháp như thật vô kiến, nhất thiết pháp tri kiến không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Chơn thật, thanh thoát, vắng lặng, cực vắng lặng, rất cực vắng lặng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật, tướng hảo đầy đủ, các lực vô úy, mười tám pháp Phật bất cộng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Niết bàn cho đến tất cả pháp hoặc thiện hoặc phi thiện đều không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Như hư không rộng lớn, không sắc, không thấy, không ngăn ngại, không tánh không phải là những thực tại cứu cánh. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không sắc, không thấy, không ngăn ngại, không tánh nên không phải là những thực tại cứu cánh.
Xá lợi Tử! Ví như cầu vòng tuy có đủ màu sắc đẹp hiện ra nhưng không chút thật có. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy mượn các thứ ngôn ngữ trình bày nhưng sự trình bày không có tánh để đắc.
Xá lợi Tử! Ví như hư không tuy dùng các thứ thước tấc đo lường nhưng chưa từng thấy có chừng bằng đầu ngón tay là thực tại cứu cánh. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy nương vào các thứ ngôn ngữ trình bày nhưng chưa từng thấy có chút tự thể là thực tại cứu cánh.
(Rốt ráo tất cả mọi thứ đều không phải là thực tại cứu cánh. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy nương vào các thứ ngôn ngữ văn cú trình bày nhưng chẳng có chút tự thể có thể nắm bắt được, nên nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh. Kết luận này cho chúng ta tự thẩm định giá trị Bát nhã Ba la mật trong việc thành tựu Thánh trí. Chẳng có gì để mong cầu nắm bắt ở đây. Bát Nhã là Không, nhưng đừng có tưởng là cái không chi. Nên nói Bát nhã Ba la mật tuy không phải là thật vật, giống như ánh sáng không thể nắm bắt mà vẫn chiếu soi!)
(Bát Nhã lấy vô tánh làm tự tánh)
Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật này rất khó thấy.
Phật dạy:
- Đúng vậy! Vì người năng thấy bất khả đắc.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật rất khó giác.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì người năng giác bất khả đắc.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật này không thể hiển bày.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì pháp có thể hiển bày bất khả đắc.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Bát nhã Ba la mật như thế không thể chỉ rõ được!.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì pháp năng chỉ rõ chẳng thể được vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật lấy vô tánh làm tánh.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa lấy vô tánh của uẩn, xứ, giới, duyên khởi làm tự tánh. Lấy vô tánh của các điên đảo, các triền cái, tà kiến, ái hành làm tự tánh. Lấy vô tánh của ngã, hữu tình, mạng giả, sanh giả, dưỡng giả, sĩ phu, bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, tác giả, khiến tác giả, khởi giả, đẳng khởi giả, thọ giả, khiến thọ giả, tri giả, khiến tri giả, kiến giả, khiến kiến giả làm tự tánh. Lấy vô tánh của địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới làm tự tánh. Lấy vô tánh của Dục, Sắc, Vô sắc giới làm tự tánh. Lấy vô tánh của bố thí, keo kiệt, giữ giới, phạm giới, nhẫn nhục, sân hận, tinh tấn, giải đãi, tĩnh lự, tán loạn, diệu tuệ, ác tuệ làm tự tánh. Lấy vô tánh của các Bồ đề phần pháp, Thánh đế, chỉ quán, vô lượng thần thông, tĩnh lự giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, minh thoát làm tự tánh. Lấy vô tánh của tận ly, nhiễm diệt làm tự tánh. Lấy vô tánh của vô sanh trí, diệt trí, Niết bàn làm tự tánh. Lấy vô tánh của Thanh văn địa, Độc giác địa, Phật địa, thế tục tri kiến, thắng nghĩa tri kiến và vô trước trí, Nhất thiết trí trí làm tự tánh.
(Bát Nhã lấy gì để hiện tiền?)
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì pháp thành tựu, hoại diệt mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật không vì pháp thành tựu sanh khởi, không vì pháp hoại diệt vô ngã mà hiện tiền.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì duyên pháp làm phương tiện mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì tất cả pháp không sở duyên, nên không có pháp có thể làm sở duyên phát khởi Bát nhã Ba la mật.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật đối với tất cả pháp không vì tăng giảm mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá tăng giảm.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì vượt khỏi tất cả pháp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp khá vượt.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì tổn hại, hay lợi ích tất cả pháp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp tổn hại, hay lợi ích.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì tập hợp xa lìa tất cả pháp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá hợp tan.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì giữ, bỏ, điều phục pháp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp giữ, bỏ, điều phục.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp tạo ân oán mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp tạo ân oán kia.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có khởi, không khởi mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá sanh khởi, không sanh khởi.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chút tương ưng, không tương ưng mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp khá cùng tương ưng, không tương ưng.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chút cộng trụ, hay không bất cộng trụ mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá cộng trụ và không cộng trụ.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chỗ sanh khởi, không sanh khởi mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá sanh khởi, không sanh khởi.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có lưu chuyển, không lưu chuyển mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá lưu chuyển, không lưu chuyển.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì chút pháp làm dụng làm cụ mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa chẳng thấy chút pháp nào khá làm dụng làm cụ mà hiện tiền vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp chứng tánh bình đẳng, tánh không bình đẳng mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có chút pháp nào khá chứng tánh bình đẳng, tánh không bình đẳng.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có lấy, bỏ mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá lấy, bỏ.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì đối pháp có sở tác vậy mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp có sở tác kia.
(Bát nhã Ba la mật không là gì cả, không thấy không biết, nên nói không phải là sở tác. Nếu các pháp không có sở tác, thì Bát Nhã cũng không phải là tác chủ mà hiện tiền).
(Tại sao nói Bát Nhã là sâu xa?)
Xá lợi Tử lại bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Bát nhã Ba la mật này rất là sâu xa.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì sao? Xá lợi Tử! Vì các uẩn xứ giới sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa.
Các chi duyên khởi sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Điên đảo, năm triền cái, tà kiến, ái hành sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Ngã, hữu tình v.v… sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Hý luận, không hý luận sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Bố thí, keo kiệt, giữ giới, phạm giới, nhẫn nhục, sân hận, tinh tấn, giải đãi, tĩnh lự, tán loạn, diệu tuệ, ác tuệ sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Khổ, tập, diệt, đạo, giải thoát, giải thoát tri kiến sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Ba đời quá khứ, vị lai, hiện tại bình đẳng sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Các lực vô úy, mười tám pháp Phật bất cộng sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Vô lượng thần thông sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Trí không chấp mắc ba đời, trí tận tất cả Phật pháp, trí vô sanh, trí diệt, trí vô tác, trí lìa nhiễm sâu xa nên Bát nhã Ba la mật như thế rất là sâu xa. Trí các ngăn che sâu xa nên Bát nhã Ba la mật như thế rất là sâu xa.
Này Xá lợi Tử! Ví như biển lớn sâu rộng vô lượng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật này cũng sâu rộng vô lượng. Nói sâu rộng nghĩa là sự chứng đạt công đức vô biên.
Này Xá lợi Tử! Ví như biển lớn là chỗ tập hợp vô lượng, vô biên các loại châu báu lớn. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tập hợp vô lượng, vô biên ngọc báu đại pháp bảo.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì hiển thị tất cả pháp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có chút pháp nào khá hiển thị mà hiện tiền.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có trí, không trí mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá gọi có trí và không trí.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chứa đựng mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp chứa đựng.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở nhiếp thọ mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá nhiếp thọ vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chỗ nương tựa mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá nương tựa.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có tàng giữ(cất giữ) mà hiện tiền.
Phật đáp:
Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá tàng giữ.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở chấp mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp sanh sở chấp vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở đắm trước mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá sanh ra đắm trước.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở trụ mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá cộng trụ.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có liên tục, có gián đoạn mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp liên tục hay gián đoạn vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp khởi tham, sân, si, lìa tham, sân, si mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp sanh tham, sân, si và lìa tham, sân, si.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp phát khởi năng tri giả và khiến tri giả mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp phát khởi năng tri giả và khiến tri giả.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp rõ biết bản tánh, không bản tánh mà hiện tiền.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá biết bản tánh, không bản tánh.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì đối pháp có thanh tịnh vậy mà hiện tại tiền
Phật dạy:
- Như vậy, Bát nhã Ba la mật sâu thẳm chẳng thấy có pháp khá thanh tịnh vậy.
(Bát Nhã sâu xa bản tánh thanh tịnh).
Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì sao? Xá lợi Tử! Vì các uẩn, xứ, giới bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Duyên khởi, điên đảo, tà kiến, ái hành, tham, sân, si v.v… bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Ngã, hữu tình, mạng giả, sanh giả, dưỡng giả, sĩ phu, bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, tác giả, khiến tác giả, khởi giả, đẳng khởi giả, thọ giả, khiến thọ giả, tri giả, khiến tri giả, kiến giả bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh vậy. Đoạn thường biên, vô biên bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi, tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, từ, bi, hỷ, xả bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Không điên đảo, khổ, tập, diệt, đạo, thần thông, Thánh đạo, Thanh văn địa, Độc giác địa, Bồ Tát địa, Phật, Pháp, Tăng bảo, pháp Thanh văn thừa, pháp Độc giác thừa, pháp Bồ Tát thừa, giải thoát, giải thoát tri kiến, Niết bàn bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Pháp quá khứ, vị lai, hiện tại, vô trước, tri kiến, mười tám pháp Phật bất cộng bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Dục, Sắc, Vô sắc giới, địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới, hữu tình giới, pháp giới bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh.
(Bát Nhã không sắc, không thấy, không chỗ đối ngại).
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không sắc, không thấy, không chỗ đối ngại.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy chút pháp nào có sắc, có thấy, có chỗ đối ngại.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không có sở tạo tác.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Kẻ năng tạo tác bất khả đắc vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không sở thú hướng.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu thẳm chẳng thấy có pháp khá thú hướng tới vậy.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không thể thiết lập.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy pháp có thể thiết lập.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật tức là bất cộng.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy pháp khá chung cộng.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật tức là vô tướng.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì tướng các pháp bất khả đắc.
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật không sở soi rõ.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì năng sở soi rõ bất khả đắc vậy.
(Bát Nhã là vô biên).
Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật tức là vô biên.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì sao? Xá lợi Tử! Vì các uẩn, xứ, giới vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Duyên khởi, điên đảo, tà kiến, ái hành, tham, sân, si v.v… vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Đoạn thường, thời trước, thời sau, thời giữa vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi, không điên đảo vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, sở duyên, giải thoát, giải thoát tri kiến vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Thanh văn địa, Độc giác địa, Phật địa, Phật, Pháp, Tăng bảo, pháp Thanh văn thừa, pháp Độc giác thừa, pháp Bồ Tát thừa vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Ngã, hữu tình v.v… Dục, Sắc, Vô sắc giới, vô lượng thần thông, các triền cái, quá khứ, vị lai, hiện tại, vô trước, tri kiến, địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới, hữu tình giới, pháp giới vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. (Q.596, phần “Bát Nhã Ba La Mật”)
(Bát Nhã sâu xa không ngằn mé)
Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa ngằn trước giữa sau đều bất khả đắc, đối tất cả pháp cũng vô sở đắc.
Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không ngằn mé.
Xá lợi Tử! Như thái hư không ngằn mé bất khả đắc. Như vậy, Bát nhã Ba la mật ngằn mé cũng bất khả đắc.
Xá lợi Tử! Như địa thủy hỏa phong không thức giới ngằn mé bất khả đắc. Như vậy, Bát nhã Ba la mật ngằn mé cũng bất khả đắc.
Xá lợi Tử! Phải biết Bát nhã Ba la mật ngôi trước giữa sau đều không ngằn mé, cũng không phương cõi.
Xá lợi Tử! Các uẩn, xứ, giới, duyên khởi, điên đảo, các triền cái, tà kiến, ái hành, tham, sân, si, ngã, hữu tình v.v…, bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã, Bồ đề phần pháp, tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, khổ, tập, diệt, đạo, vô lượng thần thông, minh thoát, giải thoát tri kiến, các pháp phàm phu, pháp Thanh văn, Độc giác, Bồ Tát, Phật và các pháp môn khác không ngằn mé, nên biết Bát nhã Ba la mật cũng không ngằn mé.
Xá lợi Tử! Biên giới của Bát nhã Ba la mật sâu xa bất khả đắc nên gọi là không ngằn mé. Vì bất khả đắc nên gọi là không ngằn mé.
Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa vì không biên giới nên gọi không ngằn mé, vì không ngằn mé nên gọi không biên giới.
Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa tánh ngã, tánh chấp thủ bất khả đắc, nên gọi là không ngằn mé, không biên giới.
Xá lợi Tử! Vì tất cả pháp không ngằn mé, không biên giới nên Bát nhã Ba la mật cũng không ngằn mé, không biên giới. Vì hư không rộng lớn không ngằn mé, không biên giới nên các pháp cũng không ngằn mé, không biên giới.
(Nói tội phước, phàm thánh, uế tịnh, có không hay vô lượng vô biên, không ngằn mé v.v... và v.v... là ở con người. Bát Nhã là vô động, không sắc, không thấy, không chỗ đối ngại, không thể so sánh nên nói là vô biên, sâu xa, không ngằn mé, không biên giới, rộng lớn như hư không).
Thích nghĩa:
(1). Bản dịch của HT Thích Trí Nghiêm dịch là “Viên thành thật”. Nguyên văn chữ Hán cũng là viên thành thật, nghĩa là giữ nguyên văn, không dịch gì cả. Viên thành thật là absolute reality (bhùtatathatà), (bhùta= thực tại, tathatà = chơn như) nên có thể dịch là “thực tại cứu cánh, thực tại kỳ cùng, hay thực tại rốt ráo hay hiện hữu tuyệt đối hay hiện hữu siêu việt”. Cứu cánh hay tuyệt đối chỉ là một, tức là chung cùng, rốt ráo tối hậu nhất.
Viên thành thật là một trong “Tam tánh tam vô tánh” trong Duy Thức Học: 1- Tánh biến kế sở chấp (parikalpita laksana); 2- Tánh y tha khởi (paratantra laksana) và 3- Tánh viên thành thật (parinispanna laksana). Tại sao gọi là viên thành thật? Vì những hiện hữu siêu việt, gọi là thắng nghĩa, nghĩa là xa lìa tất cả tướng không thật và giả tạm. Chỉ khi nào tàng thức trút bỏ hết phiền não, mê dục thì mới có được diệu trí để nhận thức nó. Đây chỉ là cái ý niệm bình đẳng, không sai biệt, nên không có tự tánh. Nhưng một khi nói là đạt được cứu cánh, tuyệt đối hay siêu việt... thì cứu cánh tuyệt đối hay siêu việt không còn ở đó nữa.
Để rõ nghĩa này. Chúng tôi dùng từ điển Phật quang giải thích về “Tam vô tánh” để bổ túc cho thích nghĩa trên.
Tam vô tánh: (三無性) Phạm:Trividhà ni#svabhàvatà. Cũng gọi Tam chủng vô tự tính, Tam vô tự tính, Tam chủng vô tính. Ba thứ Vô tính đối lại với 3 pháp hữu tính do tông Pháp tướng thành lập. Tức khi luận cứu về 3 tính: Biến kế sở chấp, Y tha khởi và Viên thành thực thì thấy chúng đều không có tự tính, nên mới thành lập thuyết Tam vô tính. Đó là: 1. Tướng vô tính (Phạm: Lakwaịani#svabhàvatà), cũng gọi Tướng vô tự tính. Đối với tính Biến kế sở chấp mà lập ra tính này. Bởi vì tính Biến kế sở chấp vốn là cái tình có lý không, nghĩa là về mặt mê tình tuy có, nhưng chẳng qua chỉ là giả tướng hiện ra ngay lúc ấy, ví như hoa đốm trong hư không, đứng về phương diện lý mà nói thì thể và tướng đều không có, nên gọi là Tướng vô tính. 2. Sinh vô tính (Phạm: Utpattini#svabhàvatà), cũng gọi Sinh vô tự tính tính. Đối với tính Y tha khởi mà lập ra tính này. Bởi vì các pháp y tha là nhờ nhiều duyên mà sinh, không có thực tính nhất định, ví như việc ảo thuật, nên gọi là Sinh vô tính. 3. Thắng nghĩa vô tính (Phạm: Pramàrtha-ni#svabhàvatà), cũng gọi Thắng nghĩa vô tự tính tính, Vô chân tính, Đệ nhất nghĩa đế vô tự thể tướng. Đối lại với tính Viên thành thực mà lập ra tính này. Chân như là chân lý thù thắng, cũng là đối cảnh của trí căn bản vô phân biệt, vì thế gọi là Thắng nghĩa. Do xa lìa tính Ngã pháp của Biến kế sở chấp ở trước mà giả nói là vô tính chứ chẳng phải hoàn toàn vô tính. Đây chính là chân như, cũng chính là thực tính Duy thức. Nhưng Tam vô tính này được coi là mật ý thuyết chứ chẳng phải liễu nghĩa, vì tính của 2 tự tính sau trong 3 tự tính chẳng phải là không; ở đây tạm nói nó là vô tính để bác bỏ cái thực tính do người thế tục chấp trước. [X.phẩm Vô tự tính tướng trong kinh Giải thâm mật Q.2, luận Du già sư địa Q.73, 74; luận Hiển dương thánh giáo Q.16; luận Biện trung biên Q.thượng; luận Tam vô tính]. (xt. Tam Tính).
Thay lời lược giải:
Quyển 596 nói lên “thái độ” của Bát Nhã đối với vạn hữu như thế nào? Chúng sanh đối với những gì hiện bày có thể thấy, có thể nghe, có thể ngửi, có thể nếm, có thể xúc chạm được thì cho là thật có, nên có cái nhìn dễ dãi đầy thuộc tánh trên muôn sự muôn vật. Do đó, chúng sanh nẩy sanh phân biệt chấp đắm hoặc thương hoặc ghét, hoặc vui hoặc buồn, hoặc sợ, hoặc si... nên nắm bắt buông bỏ hay xa lánh. Nhưng trí Bát Nhã biết tất cả vạn hữu dù thiên sai vạn biệt, đều là tổ hợp của các duyên sanh do tứ đại hợp thành, duyên hợp thì có, duyên tan thì rã rời, biến hoại. Nói như vậy để chúng sanh đừng bám víu vào cái hư giả (như huyễn như mộng...) mà gặp nhiều phiền não, khổ lụy thân tâm.
Bát Nhã cũng là pháp, pháp nào pháp nào mà chẳng huyễn chẳng hóa, nhưng không vì vậy mà xa lìa hay đoạn diệt pháp khác.
1. Cái thấy từ bờ kia:
1- Bát Nhã với cái nhìn như huyễn, như mộng:
“Như người trong mộng nói mộng đã thấy các thứ tự tánh. Đã nói tự tánh cảnh mộng như thế đều không có. Vì sao? Vì mộng còn không có, huống là có thể nói tự tánh cảnh mộng! Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật dù giả nói có các thứ tự tánh, mà Bát nhã Ba la mật đây thật không tự tánh khá tuyên nói được. Lại nữa, như mộng chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền. Như vậy, Bát nhã Ba la mật cũng lại chẳng vì chỉ rõ các pháp mà hiện tiền”.
“(...)Ví như người lột bẹ chuối để tìm lõi, thật sự tuy không được lõi nhưng có bẹ chuối để dùng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy không chơn thật nhưng có tác dụng”.
“(...)Ví như ánh sáng dù có trình bày rõ ràng nhưng không có thật pháp để nắm bắt được. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn có sự hiển chiếu của ánh sáng ấy. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả mượn văn cú nói ra nhiều cách, nhưng không có pháp chơn thật để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn chiếu soi các pháp”.
Ở đây nói huyễn nói mộng là nói về cái không thật, cái giả có, hư ảo của các pháp, tức là không, rỗng không để đừng bám víu vào nó. Ở đây không phá pháp mà phá chấp. Nói như vậy không có nghĩa là phải xa lìa các pháp. Bát Nhã cũng vậy dù không có chút thật tánh, không thể diễn nói, dù không thể nắm bắt, không thể sanh khởi... nhưng Bát Nhã vẫn hiển bày, vẫn chiếu soi nếu hành giả Bát Nhã biết tuân theo những chỉ dẫn của nó, “ví người lột bẹ chuối để tìm lõi, tuy không thấy lõi nhưng có bẹ chuối để dùng; ví như ánh sáng dù có trình bày rõ ràng nhưng không phải thật pháp để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn chiếu soi”, vì nhờ có ánh sáng đó trái đất có sự sống. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả mượn văn cú nói ra nhiều cách, nhưng không phải pháp chơn thật để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn chiếu soi, đem lại lợi ích cho tất cả hữu tình.
2- Bát Nhã với cái nhìn như như.
Phật bảo: “Này Thiện Dũng Mãnh! Như ấy có nghĩa là gì? Thiện Dũng Mãnh! Như ấy là tánh các pháp, chẳng phải như phàm phu ngu si có thể đắc, cũng không phải người khác có thể đắc. Nhưng tánh các pháp như các Như Lai và đệ tử Phật, Bồ Tát đã thấy, pháp tánh như thế lý thú chơn thật thường không biến đổi, nên gọi là như. Tức như đây nói là Bát nhã Ba la mật sâu thẳm của Bồ Tát.
Này Thiện Dũng Mãnh! Bát nhã Ba la mật sâu thẳm đối với tất cả pháp như vậy, không thêm không bớt, không hợp không lìa, không thiếu không đủ, không lợi không hại, không di chuyển, không hướng đến, không sanh không diệt, không dơ không sạch, không lưu chuyển không hoàn diệt, không tập khởi không ẩn mất, v.v...”
Pháp tánh như thế lý thú chơn thật thường không biến đổi, nó như vậy là như vậy, chẳng lúc nào chẳng như, nên gọi là như. Nên quyển 306, phẩm “Phật Mẫu”, Hội thứ I, ĐBN, Phật bảo: “Hoặc như của tất cả Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác, hoặc như của tất cả hữu tình, hoặc như của tất cả pháp đều không hai, không riêng biệt, chỉ là một như; vì như như thế không riêng, không khác, không hoại, không tận, chẳng thể phân biệt”.
Đó chính là cái như tướng của vạn hữu, người nào chứng được cái như này thì giống như Như Lai không khác hay ít nhất cũng được gọi là Như Lai tùy sanh.
3- Bát Nhã bản tánh thanh tịnh.
“Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh.
Phật đáp:
- Đúng vậy! Vì sao? Xá lợi Tử! Vì các uẩn, xứ, giới bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Duyên khởi, điên đảo, tà kiến, ái hành, tham, sân, si v.v… bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Ngã, hữu tình, mạng giả, sanh giả, dưỡng giả, sĩ phu, bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, tác giả, khiến tác giả, khởi giả, đẳng khởi giả, thọ giả, khiến thọ giả, tri giả, khiến tri giả, kiến giả bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh vậy. Đoạn thường biên, vô biên bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi, tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, từ, bi, hỷ, xả bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Không điên đảo, khổ, tập, diệt, đạo, thần thông, Thánh đạo, Thanh văn địa, Độc giác địa, Bồ Tát địa, Phật, Pháp, Tăng bảo, pháp Thanh văn thừa, pháp Độc giác thừa, pháp Bồ Tát thừa, giải thoát, giải thoát tri kiến, Niết bàn bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Pháp quá khứ, vị lai, hiện tại, vô trước, tri kiến, mười tám pháp Phật bất cộng bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh. Dục, Sắc, Vô sắc giới, địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới, hữu tình giới, pháp giới bản tánh thanh tịnh nên Bát nhã Ba la mật sâu xa bản tánh thanh tịnh”.
Tất cả pháp là không, tất cả pháp là như, như đó là bình đẳng. Bình đẳng nên gọi là thanh tịnh. Một pháp thanh tịnh, khắp mười phương pháp giới đồng thanh tịnh. Một phương thanh tịnh, mười phương như hư không đồng thanh tịnh.
Ở đây một lần nữa trước khi chấm dứt 16 pháp hội, Phật ôn lại các pháp như huyễn như mộng, các pháp như, các pháp bình đẳng và bình đẳng này nói là thanh tịnh. Đó chính là cái thấy của bậc chứng ngộ từ bờ kia. Nếu chúng sanh nào có cái thấy như vậy thì như Như Lai không khác.
2. Tất cả pháp không phải là thực tại cứu cánh:
Phật bảo:
“Thường vô thường, khổ vui, ngã vô ngã, tịnh bất tịnh, vắng lặng không vắng lặng, điên đảo không điên đảo, các triền cái, kiến hành, tăng ích, tổn giảm, sanh, trụ, dị, diệt, tập, khởi, ẩn, mất không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
“Thiện phi thiện, hữu lậu vô lậu, thế gian xuất thế gian, có tội không tội, hữu vi vô vi, hữu ký vô ký, đen trắng trắng đen, chống trái thâu nhiếp, liệt, trung, diệu, tham, sân, si không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Thấy, nghe, hay, biết, nương, chấp, an trụ, tầm, tứ, sở duyên, dối nịnh, ganh ghét, tham lam, hòa hợp, nhị tướng, vô sanh, vô tác, chỉ quán, minh giải, tận ly, nhiễm diệt, vứt bỏ các chỗ nương tựa, thế tục, thắng nghĩa không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Chơn thật, thanh thoát, vắng lặng, cực vắng lặng, rất cực vắng lặng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật, tướng hảo viên mãn, các lực vô úy, mười tám pháp Phật bất cộng không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Niết bàn cho đến tất cả pháp hoặc thiện hoặc phi thiện đều không phải là những thực tại cứu cánh, nên Ta nói Bát nhã Ba la mật không phải là những thực tại cứu cánh.
Như hư không rộng lớn, không sắc, không thấy, không ngăn ngại, không tánh không phải là những thực tại cứu cánh. Như vậy, Bát nhã Ba la mật không sắc, không thấy, không ngăn ngại, không tánh nên không phải là những thực tại cứu cánh. Ví như cầu vòng tuy có đủ màu sắc đẹp hiện ra nhưng không chút thật có. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy mượn các thứ ngôn ngữ trình bày nhưng sự trình bày không có tánh để đắc”.
Vì vậy nói: “Bát nhã Ba la mật tuy nương vào các thứ ngôn ngữ trình bày nhưng chưa từng thấy có chút tự thể là thực tại cứu cánh”.
Bát Nhã không vì tất cả pháp đối đãi hay không đối đãi, Bát Nhã không phải là pháp thành tựu hay hoại diệt, không phải là pháp sở duyên hay không sở duyên, không phải là pháp tăng hay giảm, không phải là pháp tập hợp hay xa lìa... Bát Nhã cũng không phải là pháp lưu chuyển hay hoàn diệt, cũng chẳng phải là pháp có lấy có bỏ, có tạo tác hay không tạo tác... Bát nhã Ba la mật là vô sắc, vô kiến, vô đối, vô tánh, chẳng có chút khá trụ khá vượt, khá vào khá đắc, khá chứng khá thọ, chỗ được coi là công đức. Bát Nhã không vì tất cả pháp xấu hay tốt mà hiện tiền. Bất cứ chỗ nào, ở đâu Bát Nhã cũng nói đến các pháp đối đãi, các pháp lưỡng nguyên... Bát Nhã là đệ nhất nghĩa đế, không bao giờ trụ trong đó.
Kỳ cùng Bát Nhã chẳng phải là thực tại cứu cánh. Một khi Bát Nhã đạt được cứu cánh rồi, thì cứu cánh không còn là cứu cánh nữa. Vậy, chẳng có gì gọi là kỳ đặc, phi thường, chẳng có gì được thần-thánh-hóa hay tôn sùng ở đây. Pháp nhĩ tự nhiên thôi! Vì vậy, Phật thuyết pháp 49 năm mà tuyên bố “Ta không nói một chữ”. Pháp nhĩ tự nhiên thành dù có Phật hay không. Khi thấu đạt như vậy, thì nói huyền thuyết diệu làm gì thêm nhọc!
Nói về cứu cánh hay đòi hỏi một cái gì tuyệt đối là rơi vào vực thẳm tuyệt mù không đáy. Tất cả sự thật phơi bày trước mắt, nó là nó, là bình đẳng, như như… giản dị thế thôi. Đừng nghĩ tưởng gì khác! Nhất niệm khởi, trần lao dậy sóng!
Tới đây, chúng ta rõ ra rằng nhờ thấy mặt trái mới biết mặt phải, nhờ thấy tục mới hiểu chân, nhờ đứng ở bờ bên này nên mới có thể thấy bờ bên kia... Không có gì là huyễn hoặc kỳ bí trong Bát Nhã.
Tùy theo thế tục Phật phương tiện giả nói, không thi thiết thì không thể hiểu pháp. Vậy, nói đa thù hay nhất thể, hữu hạn hay vô hạn hay gì gì chăng nữa... cũng được, miễn đừng phân biệt, chấp đắm. Chúng ta có thể tìm thấy giáo pháp này khắp trong 600 quyển Đại Bát Nhã.
Không có gì đặc thù, tuyệt đối hay siêu việt ở đây. Nếu đối diện với Thiền sư mà đặt vấn về “dao to búa lớn” như vậy, có lẽ bị các Ngài cho ăn ba mươi gậy. Đói ăn mệt ngủ là đời sống đạo hay nói như Thiền sư Nam Tuyền “Tâm bình thường là đạo”.
Có một vị Thiền sư Trụ trì chùa Thê Hiền ở Lư Sơn từng nói với Tăng đồ rằng: “Chỉ cần ra khỏi cổng tăng đường, nhìn thấy ngọn Ngũ Lão phong, là chuyện tham học một đời coi như đã đủ”. Tại sao thế? Vì ngọn Ngũ Lão trong câu chuyện này là biểu trưng của sự hiện tiền. Vậy, ngày ngày sáng trưa chiều tối lúc nào cũng nhìn thấy Ngũ Lão phong hiện diện trước mắt. Đó là cái hiện tiền, “cái ấy”, cái sẵn có trước mắt.
Thấy như vậy biết như vậy là đủ, chẳng lãng phí một đời tu học. Đó là trí tuệ, tìm đâu xa, nó là nó!
Sát na vĩnh hằng chính là hiện tại. Đừng nghĩ tưởng mông lung!
3. Tất cả pháp là không.
“Bát nhã Ba la mật không vì pháp thành tựu, hoại diệt mà hiện tiền, Bát nhã Ba la mật không vì pháp thành tựu sanh khởi, không vì pháp hoại diệt vô ngã mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì duyên pháp làm phương tiện mà hiện tiền, vì tất cả pháp không sở duyên, nên không có pháp có thể làm sở duyên phát khởi Bát nhã Ba la mật. Bát nhã Ba la mật đối với tất cả pháp không vì tăng giảm mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá tăng giảm. Bát nhã Ba la mật không vì vượt khỏi tất cả pháp mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp khá vượt. Bát nhã Ba la mật không vì tổn hại, hay lợi ích tất cả pháp mà hiện tiền, Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp tổn hại, hay lợi ích. Bát nhã Ba la mật không vì tập hợp xa lìa tất cả pháp mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá hợp tan. Bát nhã Ba la mật không vì giữ, bỏ, điều phục pháp mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp giữ, bỏ, điều phục. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp tạo ân oán mà hiện tiền, Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp tạo ân oán. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có khởi, không khởi mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá sanh khởi, không sanh khởi. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chút tương ưng, không tương ưng mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật không thấy có pháp khá cùng tương ưng, không tương ưng. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chút cọng trụ, hay bất cọng trụ mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá cọng trụ và không cọng trụ. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có lưu chuyển không lưu chuyển mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá lưu chuyển không lưu chuyển. Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì chút pháp làm dụng làm cụ mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa chẳng thấy chút pháp nào khá làm dụng làm cụ mà hiện tiền vậy. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp chứng tánh bình đẳng tánh không bình đẳng mà hiện tiền, Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có chút pháp nào khá chứng tánh bình đẳng tánh không bình đẳng. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có lấy, có bỏ mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá lấy, khá bỏ. Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì đối pháp có sở tác mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp có sở tác kia”.
Đối với Bát Nhã Nội không, Ngoại không, Nội ngoại đều không, Không không, Đại không, Đệ nhất nghĩa không, Hữu vi không, Vô vi không, Tất cánh không, Vô thủy không, Tán không, Tánh không, Tự tướng không, Chư pháp không, Bất khả đắc không, Vô pháp không, Hữu pháp không, Vô pháp hữu pháp cũng không... Nói tóm lại, tất cả đều không và cái không sau cùng cũng không nốt. Khi tâm thể được gột sạch như thế thì còn gì để bám víu hay trói buộc. Nên Kinh nói: “Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì đối pháp có sở tác mà hiện tiền”. Vì sao? Vì “Bát nhã Ba la mật lấy pháp Không làm cảnh sở hành”.
Bát Nhã không trụ không chấp thì lấy cái gì làm sở tác sở hành. Vì vậy mới nói Bát Nhã hành vô biên cảnh. Bát Nhã không đem lại một kết quả trực tiếp nào. Bát Nhã chỉ hoạt dụng qua phương tiện. Vì vậy, có một số học giả trong đó có Tăng Triệu mới bảo Bát Nhã là “vô tri”. Kinh Bát nhã Ba la mật cũng nói tất cả pháp là vô tri trì độn. Nếu nói như vậy, Bát Nhã cũng là pháp, nên nó không thoát khỏi thông lệ này. Do ái pháp không ai dám xác định như vậy, nên không thấy “tận không”.
Nhưng văn nghĩa của đoạn Kinh trên biểu lộ tánh cách vô tri của Bát Nhã. Có lẽ không ai thích lối diễn tả Bát Nhã bằng từ này. Vậy, có thể nói Bát Nhã là “trung tính” chăng? Có lẽ cũng không ai chấp nhận ý kiến này cả. Vì vậy, mới có đoạn Kinh kế tiếp.
4. Bát Nhã lấy vô tánh của tất cả pháp làm tự tánh:
“Xá lợi Tử thưa:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật lấy vô tánh làm tánh.
Phật bảo:
- Đúng vậy! Bát nhã Ba la mật sâu xa lấy vô tánh của uẩn, xứ, giới, duyên khởi làm tự tánh. Lấy vô tánh của các điên đảo, các triền cái, tà kiến, ái hành làm tự tánh. Lấy vô tánh của ngã, hữu tình, mạng giả, sanh giả, dưỡng giả, sĩ phu, bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, tác giả, khiến tác giả, khởi giả, đẳng khởi giả, thọ giả, khiến thọ giả, tri giả, khiến tri giả, kiến giả, khiến kiến giả làm tự tánh. Lấy vô tánh của địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới làm tự tánh. Lấy vô tánh của Dục, Sắc, Vô sắc giới làm tự tánh. Lấy vô tánh của bố thí, keo kiệt, giữ giới, phạm giới, nhẫn nhục, sân hận, tinh tấn, giải đãi, tĩnh lự, tán loạn, diệu tuệ, ác tuệ làm tự tánh. Lấy vô tánh của các Bồ đề phần pháp, Thánh đế, chỉ quán, vô lượng thần thông, tĩnh lự giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, minh thoát làm tự tánh. Lấy vô tánh của tận ly, nhiễm diệt làm tự tánh. Lấy vô tánh của vô sanh trí, diệt trí, Niết bàn làm tự tánh. Lấy vô tánh của Thanh văn địa, Độc giác địa, Phật địa, thế tục tri kiến, thắng nghĩa tri kiến và vô trước trí, Nhất thiết trí trí làm tự tánh. Nghĩa là Bát Nhã lấy vô tánh tất cả pháp làm tự tánh”.
Tất cả pháp lấy vô tánh làm tự tánh. Đó là “điều” khó hiểu, khó giác, khó tiêu hóa đối với trí năng thường tục của chúng ta. Để chứng minh điều đó, xin độc giả đọc kỹ các đoạn kinh trích dẫn sau đây:
- Phẩm “Bát Nhã Hành Tướng” quyển 38, Hội thứ I, ĐBN. Xá Lợi Tử hỏi Thiện Hiện:
- “Cái gì là tự tánh của Bát Nhã? Cái gì là tự tánh của tịnh lự, tinh tấn, an nhẫn, tịnh giới, bố thí Ba la mật? Cho đến cái gì là tự tánh của pháp ở bên trong, ở bên ngoài hay ở giữa hai?
Vô tánh là tự tánh của Bát Nhã; vô tánh là tự tánh của tịnh lự, tinh tấn, an nhẫn, tịnh giới, bố thí Ba la mật, cho đến vô tánh là tự tánh của pháp ở bên trong, bên ngoài hay ở giữa hai.
Vì vậy, nên biết Bát Nhã, lìa tự tánh Bát Nhã. Tịnh lự, tinh tấn, an nhẫn, tịnh giới, bố thí Ba la mật cũng lìa tự tánh tịnh lự cho đến tự tánh bố thí Ba la mật; cho đến pháp ở bên trong, bên ngoài hay ở giữa hai, lìa tự tánh pháp ở bên trong, bên ngoài hay ở giữa hai.
Tự tánh cũng lìa tự tánh, tướng cũng lìa tướng; tự tánh cũng lìa tướng, tướng cũng lìa tự tánh; tướng của tự tánh cũng lìa tự tánh của tướng, tự tánh của tướng cũng lìa tướng của tự tánh. Nếu đại Bồ Tát mà học những pháp ở trên như vậy, thì có khả năng hoàn thành Nhất thiết tướng trí. Vì đại Bồ Tát ấy biết tất cả pháp không sanh, không thành”.
Còn dựa vào tánh và tướng, thể và dụng là còn nắm bắt, nên chưa thật sự được vô ngại. Nên, không những tự tánh cũng lìa tự tánh mà cả tướng cũng lìa tướng; tự tánh cũng lìa tướng, tướng cũng lìa tự tánh v.v... thì mới thấy cái chân. Đó là lý do tại sao các pháp lấy vô tánh làm tự tánh. Khi hiểu ra tất cả pháp là vô tánh, là nhất tướng chỗ gọi là vô tướng tức không còn chấp tâm thủ tướng nữa, mới thấy tất cả pháp là chân thật mà tránh được đảo điên. Chẳng có pháp nào có tự tánh nên nói lấy vô tánh làm tự tánh. Vô tánh cũng tức là không.
- Quyển 526, phẩm “Phương Tiện Khéo léo”, Hội thứ VI, ĐBN. Tu Bồ Đề bạch Phật:
“Bạch Thế Tôn! Nhất thiết chủng trí lấy gì làm tánh? Lấy gì làm sở duyên? Lấy gì làm tăng thượng? Lấy gì làm hành tướng? Lấy gì làm tướng?
Phật bảo: Tu Bồ Đề! Nhất thiết chủng trí lấy vô tánh làm tánh, lấy vô tánh làm sở duyên, chánh niệm làm tăng thượng, vắng lặng làm hành tướng, vô tướng làm tướng.
Huệ mạng Tu Bồ Đề lại thưa Phật rằng: Bạch Thế Tôn! Chỉ Nhất thiết chủng trí lấy vô tánh làm tánh hay sắc thọ tưởng hành thức cũng lấy vô tánh làm tánh? Nói rộng cho đến chư Phật Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề cũng lấy vô tánh làm tánh, hay hữu vi giới và vô vi giới cũng lấy vô tánh làm tánh?
Phật bảo: Tu Bồ Đề! Chẳng những Nhất thiết chủng trí lấy vô tánh làm tánh, mà sắc thọ tưởng hành thức cũng lấy vô tánh làm tánh. Cho đến hữu vi giới và vô vi giới cũng lấy vô tánh làm tánh.
Huệ mạng Tu Bồ Đề lại thưa Phật rằng: Bạch Thế Tôn! Vì nhân duyên nào Nhất thiết chủng trí lấy vô tánh làm tánh? Sắc thọ tưởng hành thức cũng lấy vô tánh làm tánh, cho đến hữu vi giới và vô vi giới cũng lấy vô tánh làm tánh?
Phật bảo: Tu Bồ Đề! Vì Nhất thiết chủng trí không có tự tánh. Nếu pháp không có tự tánh, pháp ấy lấy vô tánh làm tánh. Vì sắc thọ tưởng hành thức cho đến hữu vi giới và vô vi giới cũng không có tự tánh. Nếu pháp không có tự tánh, pháp này lấy vô tánh làm tánh.
Huệ mạng Tu Bồ Đề lại thưa Phật rằng: Bạch Thế Tôn! Vì nhân duyên gì Nhất thiết chủng trí không có tự tánh. Sắc thọ tưởng hành thức cho đến hữu vi giới và vô vi giới cũng không có tự tánh?
Phật bảo: Tu Bồ Đề! Vì Nhất thiết chủng trí không tự tánh hòa hợp vậy. Nếu pháp không tự tánh hòa hợp, pháp ấy lấy vô tánh làm tánh. Sắc thọ tưởng hành thức cho đến hữu vi giới và vô vi giới cũng không tự tánh hòa hợp. Nếu pháp không tự tánh hòa hợp, pháp ấy lấy vô tánh làm tánh. Do nhân duyên đây, các Bồ Tát Ma ha tát nên biết tất cả pháp đều lấy vô tánh làm tánh”.
Tất cả pháp không có thực thể riêng của nó, tất cả đều do nhiều yếu tố kết hợp mà thành hay nói khác là do duyên hội nên Kinh nói không tự tánh hòa hợp. “Nếu pháp không tự tánh hòa hợp, pháp ấy lấy vô tánh làm tánh. Do nhân duyên đây, các Bồ Tát Ma ha tát nên biết tất cả pháp đều lấy vô tánh làm tánh”. Đó là cái thấy, cái thực chứng của chư Phật.
Đây không phải là khái niệm, khái niệm là cái gì trừu tượng, khái quát, còn nằm trong ước đoán hay thức. Vậy, vô tánh là gì? Vô tánh chính là chỗ ngộ của Phật. Vì những điều mà Phật biết không thể diễn tả bằng ngôn thuyết. Vì vậy, Phật thi thiết để người Thế tục hiểu. Thi thiết cũng như bất cứ giả lập nào được dựng lên theo sự hiểu biết của chúng sanh để thể hiện những gì mà Phật đã chứng và muốn nói.
Vậy, ý Phật muốn nói gì về vô tánh? Phẩm “Tam Tiệm Thứ”, quyển 372, Hội thứ I, ĐBN nói: “... Các Bồ Tát Ma ha tát lấy vô tánh làm Thánh đạo, lấy vô tánh làm hiện quán...” Chúng ta phải hiểu câu nói này như thế nào cho đúng? Phật bảo lấy vô tánh làm Thánh đạo, lấy vô tánh làm hiện quán. Đây có thể nói là phương tiện giả lập, vì không thể chỉ thẳng nên nói là giả lập. Giả lập để biết, để chứng minh các điều kiện trong việc thành tựu Bát Nhã hay Giác ngộ.
Nguyên văn của đoạn Kinh trên được trích dẫn như sau: “Các Bồ Tát Ma ha tát lấy vô tánh làm Thánh đạo, lấy vô tánh làm hiện quán, đạt tất cả pháp, đều lấy vô tánh mà làm tự tánh. Do nhân duyên đây, phải biết tất cả pháp đều lấy vô tánh làm tự tánh”.
Nên Phật bảo: “Ta lúc bấy giờ, quán tất cả pháp bình đẳng, lấy vô tánh làm tánh, do một sát na tương ưng Bát Nhã chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề...”
Xét kỹ câu nói trên của Phật: “Bấy giờ Ta quán tất cả pháp bình đẳng lấy vô tánh làm tánh, do một sát na tương ưng Bát Nhã chứng được Vô Thượng Bồ đề”. Phật bảo do quán sát tất cả pháp bình đẳng lấy vô tánh làm tánh mà chứng được Vô Thượng Bồ đề. Tại sao? Vì vô tánh tức là không, bình đẳng cũng là không. Trong không thì còn gì để phân biệt chấp đắm, còn gì để ôm giữ, cất dấu, bám víu nữa. Nên không còn thi vi tạo tác. Vì không còn thi vi tạo tác nên không bị quái ngại. Do vậy, trong một sát na tương ưng với Bát Nhã mà chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Đây không phải là phương pháp suy luận loại suy hay diễn dịch theo qui thức luận thường tục. Chư Phật, chư Bồ Tát thâm nhập được pháp không, pháp như, sống trong đệ nhất nghĩa đế thì thấy ở đâu mọi thời đều bình đẳng như như. Bình đẳng như như đưa đến vô thức vô niệm vô tâm mà sanh trí tuệ. Nên nói là chứng Vô Thượng Bồ đề.
Đó chính áo nghĩa của tất cả pháp lấy vô tánh làm tự tánh!
- Một đoạn Kinh khác trong quyển 598, phần “Bát Nhã Ba La Mật”, Hội thứ XVI. Giải thích thêm thế nào là các pháp không có tự tánh, lấy vô tánh làm tự tánh như sau:
“Thiện Dũng Mãnh! Không có chút pháp tánh được coi là thực tại cứu cánh, tất cả pháp đều thế tục giả lập, chẳng phải trong ấy có chút tự tánh. Vì không tự tánh nên đều chẳng thật có. Các pháp đều lập vô tánh làm tánh, vậy nên các pháp không thật không sanh. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Các pháp điên đảo đều chẳng thật có, các pháp đều từ điên đảo mà khởi. Các điên đảo ấy đều không thật tánh. Vì sao? Thiện Dũng Mãnh! Vì tất cả pháp đều lìa tự tánh, tìm cầu tự tánh trọn chẳng thể đắc, vậy nên đều lấy vô tánh làm tánh”.
Đây lại là lối thuyết giảng hết sức bí nhiệm: Các pháp đều từ điên đảo khởi. Các điên đảo ấy đều không thật tánh. Vì tất cả pháp đều lìa tự tánh, tìm cầu tự tánh trọn chẳng thể đắc, vậy nên đều lấy vô tánh làm tánh.
Dù nói tánh hay tướng, dù nói tự tánh hay tự tướng, dù nói vô tánh hay vô tướng... đều bắt nguồn từ điên đảo do sở duyên khởi mà sở duyên không thật thì chẳng có gì thật cả.
Tới đây, có lẽ chúng ta có thể hiểu những gì mà Phật giả thi thiết. Hoặc Phật nói tất cả pháp không thật, giả có, trì độn hoặc Phật nói như huyễn như mộng hoặc nói vô tánh, vô tướng, không, như như, bình đẳng hay thanh tịnh... không ngoài mục đích giúp chúng sanh đập vỡ thùng keo sơn mà được tự tại.
Vậy đối với tất cả pháp chúng ta phải có thái độ như thế nào để phù hợp với Bát Nhã? Câu trả lời khẳng định là: Đối với tất cả pháp phải nói là không, là như, là bình đẳng để được vô thức, vô niệm, vô tâm thì họa chăng mới có chút phần khế hợp với Bát Nhã?
5. Bát Nhã là vô biên.
Phật bảo: “Vì các uẩn, xứ, giới vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Duyên khởi, điên đảo, tà kiến, ái hành, tham, sân, si v.v… vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Đoạn thường, thời trước, thời sau, thời giữa vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi, không điên đảo vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, sở duyên, giải thoát, giải thoát tri kiến vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Thanh văn địa, Độc giác địa, Phật địa, Phật, Pháp, Tăng bảo, pháp Thanh văn thừa, pháp Độc giác thừa, pháp Bồ Tát thừa vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên. Ngã, hữu tình v.v… Dục, Sắc, Vô sắc giới, vô lượng thần thông, các triền cái, quá khứ, vị lai, hiện tại, vô trước, tri kiến, địa, thủy, hỏa, phong, không, thức giới, hữu tình giới, pháp giới vô biên nên Bát nhã Ba la mật cũng vô biên”.
Bát Nhã chi phối tất cả càng khôn vũ trụ, nhiếp thuộc tất cả. Nên nói tất cả các pháp vô biên, để đối trị cái vô biên đó thì Bát Nhã cũng phải vô biên.
6. Bát Nhã không ngằn mé.
“Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa ngằn trước giữa sau đều bất khả đắc, đối tất cả pháp cũng vô sở đắc. Bát nhã Ba la mật sâu xa không ngằn mé. Như thái hư không ngằn mé bất khả đắc. Như vậy, Bát nhã Ba la mật ngằn mé cũng bất khả đắc. Như địa thủy hỏa phong không thức giới ngằn mé bất khả đắc. Như vậy, Bát nhã Ba la mật ngằn mé cũng bất khả đắc.
Xá lợi Tử! Các uẩn, xứ, giới, duyên khởi, điên đảo, các triền cái, tà kiến, ái hành, tham, sân, si, ngã, hữu tình v.v…, bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tấn, tĩnh lự, Bát Nhã, Bồ đề phần pháp, tĩnh lự, giải thoát, đẳng trì, đẳng chí, khổ, tập, diệt, đạo, vô lượng thần thông, minh thoát, giải thoát tri kiến, các pháp phàm phu, pháp Thanh văn, Độc giác, Bồ Tát, Phật và các pháp môn khác không ngằn mé, nên biết Bát nhã Ba la mật cũng không ngằn mé.
Xá lợi Tử! Biên giới của Bát nhã Ba la mật sâu xa bất khả đắc nên gọi là không ngằn mé. Vì bất khả đắc nên gọi là không ngằn mé. Bát nhã Ba la mật sâu xa tánh ngã, tánh chấp thủ bất khả đắc, nên gọi là không ngằn mé, không biên giới.
Xá lợi Tử! Vì tất cả pháp không ngằn mé, không biên giới nên Bát nhã Ba la mật cũng không ngằn mé, không biên giới. Vì hư không rộng lớn không ngằn mé, không biên giới nên các pháp cũng không ngằn mé, không biên giới”.
Tất cả pháp vô biên không ngằn mé, như không gian rộng lớn. Bát Nhã cũng vô biên không ngằn mé bao trùm tất cả. Học một pháp biết tất cả pháp, học một pháp biết tất cả cảnh. Pháp đó chính là Bát nhã Ba la mật. Bát nhã Ba la mật nhiếp thu tất cả. Đây chỉ là hệ quả của cái gọi là vô biên của Bát Nhã. Vô biên không ngằn mé như hư không, không khác.
Khi tụng Hội thứ X nói về lý thú Bát nhã Ba la mật, Kinh nói tất cả pháp có đặc tánh gì thì Bát nhã Ba la mật có đặc tánh đó: Tất cả pháp không biên giới, không ngằn mé... Bát nhã Ba la mật cũng không biên giới, không ngằn mé... như hư không, không có giới hạn v.v...
Không thể khu định Bát Nhã vào bất cứ một phạm trù nào. Chúng ta từng phát biểu khi chúng ta nhốt Bát Nhã vào một lâu đài dù bằng vàng, bằng kim cương hay bằng ngọc Ma ni rộng lớn như hư không là chúng ta giết nó. Bát Nhã là khai phóng, không những cho chính nó mà còn tạo điều kiện chấp cánh cho những người biết tuân theo nó một cách khôn khéo, mới có thể thực hiện một bước nhảy.
7. Tất cả pháp sâu xa.
“Vì các uẩn xứ giới sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Các chi duyên khởi sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Điên đảo, năm triền cái, tà kiến, ái hành sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Ngã, hữu tình v.v… sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Hý luận, không hý luận sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Bố thí, keo kiệt, giữ giới, phạm giới, nhẫn nhục, sân hận, tinh tấn, giải đãi, tĩnh lự, tán loạn, diệu tuệ, ác tuệ sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Niệm trụ, chánh đoạn, thần túc, căn, lực, giác chi, đạo chi sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Khổ, tập, diệt, đạo, giải thoát, giải thoát tri kiến sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Ba đời quá khứ, vị lai, hiện tại bình đẳng sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Các lực vô úy, mười tám pháp Phật bất cộng sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Vô lượng thần thông sâu xa nên Bát nhã Ba la mật này rất sâu xa. Trí không chấp mắc ba đời, trí tận tất cả Phật pháp, trí vô sanh, trí diệt, trí vô tác, trí lìa nhiễm sâu xa, nên Bát nhã Ba la mật như thế rất là sâu xa. Trí các ngăn che sâu xa. nên Bát nhã Ba la mật như thế rất là sâu xa.
Bát nhã Ba la mật sâu xa không thấy có pháp khá gọi có trí và không trí, Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có tàng chứa (cất giữ) mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở nhiếp thọ mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có chỗ nương tựa mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có sở chấp, có sở đắm trước, có sở trụ mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp có liên tục, có gián đoạn mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp phát khởi năng tri giả và khiến tri giả mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật không vì đối với pháp rõ biết bản tánh, không bản tánh mà hiện tiền. Bát nhã Ba la mật như thế chẳng vì đối pháp có thanh tịnh vậy mà hiện tiền, vì Bát nhã Ba la mật sâu xa chẳng thấy có pháp khá thanh tịnh vậy”.
Nếu hiểu được tất cả pháp là sâu xa thì có thể hiểu Bát Nhã cũng sâu xa. Nói vô biên, không ngằn mé hay sâu xa cũng chỉ để so sánh với không gian vô tận, chẳng có gì khác. Phần “Bát Nhã Ba La Mật”, quyển 597, Phật dạy: “Bát nhã Ba la mật lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Ví như phong giới hành cảnh vô biên, Bát nhã Ba la mật như thế lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Như hư không giới hành cảnh vô biên, Bát nhã Ba la mật như thế lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Lại như phong giới lấy hư không rộng lớn làm cảnh sở hành, Bát nhã Ba la mật lấy các pháp Không làm cảnh sở hành”.
Mục 6. và mục 7. là trùng tụng, chỉ thêm nghĩa cho Bát Nhã là vô biên. Chỉ cần nói Bát nhã Ba la mật lấy không gian làm cảnh sở hành. Thế là đủ, nói thêm cũng bằng thừa.
Toàn thể quyển 596, phần “Bát Nhã Ba La Mật” này hầu như nhắc lại những gì Phật đã thuyết trong các pháp hội trước. Bây giờ, ôn lại thôi. Tại sao phải ôn lại? Vì đây là chơn pháp giới của bậc đã thành Chánh giác, phải trì tụng thực hành miên mật mới có hy vọng tháo gỡ những thói quen, tập tục thế gian!
(Phần thứ III Tổng luận sẽ giải rộng về tất cả pháp này trong mục “Cái thấy từ bờ kia”).
Chúng ta đọc tiếp Q.597, phần “Bát Nhã Ba La Mật”.
Quyển thứ 597
(Đối với các pháp còn không đắc huống chi phi pháp)
Lúc ấy, Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Các đại Bồ Tát làm sao nương pháp như thế hành cảnh tướng(1)?
Phật dạy:
- Này Xá lợi Tử! Các đại Bồ Tát đối với pháp còn không thể đắc huống chi phi pháp. Đạo còn không đắc huống chi phi đạo. Đối với tịnh giới còn không đắc, cũng không chấp huống gì phạm giới. Các Bồ Tát này không rơi vào ba cõi, cũng không rơi vào các đường sanh tử, không chấp thân mạng huống gì cảnh ngoài. Đối với dòng sanh tử đã làm bờ bến, đã qua biển lớn, đã vượt nạn lớn.
Này Xá lợi Tử! Các đại Bồ Tát này nương pháp như thế hành các cảnh tướng, biết tất cả tánh đều không tánh cảnh. Do nhân duyên này, các thiện sĩ đối với tất cả cảnh đều không chấp trụ. Như Sư tử chúa không vướng mắc các cảnh, các thiện sĩ này đối với các cảnh giới không nhiễm, không tạp. Vượt qua tất cả cảnh, như nhà buôn lớn không gì trở ngại. Các Thiện sĩ này nương pháp như thế hành các cảnh tướng không bị chấp trước.
Này Xá lợi Tử! Ta hoàn toàn không thấy bất cứ một vị Bồ Tát nào trong đại chúng này không tin hiểu sâu xa, hay còn nghi hoặc do dự về pháp này.
Này Xá lợi Tử! Tất cả Bồ Tát ở trong chúng hội đối với pháp này không nghi hoặc, do dự nữa. Như vậy, các thiện sĩ này đối với pháp tự mình không còn do dự, cũng có thể vĩnh viễn đoạn dứt tất cả sở nghi của hữu tình. Do nhân duyên này, các thiện sĩ đối với tất cả pháp đều không do dự, có thể vì loài hữu tình quyết định giảng nói tất cả tánh của pháp đều vô sở hữu.
Này Xá lợi Tử! Vào đời sau nếu có người nghe được pháp này, đối với tất cả pháp cũng dứt trừ được nghi ngờ, do dự; cũng dứt hẳn các sở nghi cho tất cả hữu tình. Nghĩa là tuyên nói pháp yếu như Ta đã nói.
Này Xá lợi Tử! Ta hoàn toàn không nói các loài hữu tình căn lành cạn cợt mà có thể tin hiểu sâu xa và thọ dụng được pháp này. Họ chẳng thể dùng được tài pháp như vậy.
Xá lợi Tử! Các loài hữu tình căn lành mỏng còn không được nghe tên pháp như vậy, huống là có thể giữ gìn, suy nghĩ, tu tập. Nếu có người được nghe pháp này, Ta nhất định thọ ký cho họ được pháp Phật. Đời sau họ đối với các pháp Phật có thể rống tiếng rống sư tử. Như ngày nay Ta ở trong đại chúng rống tiếng rống sư tử, rống tiếng không sợ hãi, rống tiếng đại trượng phu, rống tiếng tự nhiên trí.
(Sau khi thuyết giảng tất cả những cái vi diệu rồi, để đem lại lòng tin tuyệt đối, Phật nói đến phước đức vô lượng vô biên cho hữu tình nào tin nhận thọ trì Kinh này để khuyến khích những người con Phật trong việc tín thọ phụng hành).
Này Xá lợi Tử! Nếu có người được nghe pháp yếu sâu xa đã thuyết như vậy, cho đến có thể khởi một lòng tin vui không phỉ báng, thì Ta cũng thọ ký cho họ đắc quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Vì sao? Xá lợi Tử! Vì các hữu tình nghe pháp sâu xa sanh hoan hỷ tin nhận rất hiếm có.
Này Xá lợi Tử! Nếu các hữu tình nghe pháp sâu xa sanh lòng tin vui, phát tâm cầu quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, thì không phải các hữu tình này có thể đạt được. Ta nói thành tựu căn lành rộng lớn, đầy đủ tư lương, mặc giáp mũ lớn, mới mong chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Như vậy, nếu các hữu tình nghe nói Bát nhã Ba la mật sâu xa hoan hỉ tin thích, luôn luôn nghe nhận, người này đạt được phước vô lượng, vô biên, huống là có thể thọ trì, giảng nói cho người khác. Nếu chưa vào Chánh tánh ly sanh hoặc người đối với nhị thừa không quyết định, Ta đều thọ ký cho kẻ ấy được quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, làm lợi lạc cho hữu tình tận đời vị lai, thường không đoạn mất.
Này Xá lợi Tử! Nếu các hữu tình thành pháp thấp kém, Ta không thấy họ đối với pháp rộng lớn có thể thọ dụng. Pháp rộng lớn đó là sự giác ngộ của Phật.
Này Xá lợi Tử! Các loài hữu tình có nhiều người thành tựu pháp thấp kém, sự tin hiểu cũng đều thấp kém, không thể vun trồng thiện căn rộng lớn, họ đối với chánh pháp không thâm hiểu sâu xa, không thể tin nhận.
Này Xá lợi Tử! Các loài hữu tình thành tựu pháp rộng lớn, chỗ tin hiểu cũng đều rộng lớn, hướng đến Đại thừa, thành tựu sự nghiệp, khéo mặc giáp mũ, khéo suy nghĩ chọn nghĩa lý sâu xa, khéo đi đường lớn ngay thẳng không nguy hiểm, xa lìa rừng rậm, đi đường bằng phẳng, không có các chông gai, sỏi đá, hầm hố, sạch sẽ không dơ, không tà không cong, làm lợi ích thế gian, tạo an vui thế gian, thương xót thế gian, cùng các trời, người làm nghĩa rộng lớn, đem lại lợi ích an vui cho các hữu tình, làm sự soi sáng lớn, tạo chiếc thang vững chắc, đủ đại từ bi thương xót tất cả. Đối với hữu tình muốn làm lợi ích, muốn cùng an vui, muốn giúp an ổn, ban khắp cho hữu tình đầy đủ sự an vui. Như vậy, hữu tình tức là Bồ Tát, là Ma ha tát, có thể khéo thọ dụng của báu đại pháp là Ma ha tát, có thể khéo tầm cầu của báu đại pháp, của báu tối thắng đều thuộc về họ không phải ai khác. Vì sao? Nếu có loài hữu tình không gần bạn lành, chưa trồng thiện căn, phước đức cạn mỏng, tin hiểu thấp kém, thì họ đối với chánh pháp không hiểu sâu rộng, không thể tin nhận như vậy. Ta y theo từng loại hữu tình sai khác mà mật ý nói: Các loài hữu tình tin hiểu thấp kém thích các hữu tình tin hiểu thấp kém, các loài hữu tình tin hiểu rộng lớn, lại thích hữu tình tin hiểu rộng lớn.
(Bát Nhã lấy pháp gì làm cảnh sở hành?)
Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật lấy pháp gì làm cảnh sở hành?
Phật dạy:
- Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Ví như phong giới hành cảnh vô biên, Bát nhã Ba la mật như thế lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Như hư không giới hành cảnh vô biên, Bát nhã Ba la mật như thế lấy pháp vô biên làm cảnh sở hành. Lại như phong giới lấy hư không rộng lớn làm cảnh sở hành, Bát nhã Ba la mật lấy các pháp Không làm cảnh sở hành.
Này Xá lợi Tử! Như hư không giới và phong giới đều không thể thấy bất cứ nơi nào, cũng lại không vì sanh khởi pháp tướng mà hiện tiền. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật đối với pháp đều không chỉ rõ được, cũng lại không vì sanh khởi pháp tướng mà hiện tiền.
Này Xá lợi Tử! Như hư không giới và phong giới đều không thể chấp, không phải là những thực tại cứu cánh, cũng không sắc tướng để có thể tính đếm. Bát nhã Ba la mật như thế đều chẳng thể nắm, chẳng phải là những thực tại cứu cánh, chẳng phải sắc chẳng phải tướng có thể tính đếm được.
Này Xá lợi Tử! Như hư không giới và phong giới không có chút pháp có thể nói là những thực tại cứu cánh có thể chỉ bày. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật không có chút pháp có thể xem là những thực tại cứu cánh có thể chỉ bày.
(Bát Nhã lấy gì làm tướng?)
Xá lợi Tử bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Như vậy, Bát nhã Ba la mật lấy gì làm tướng?
Phật dạy:
- Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật hoàn toàn không có tướng.
Này Xá lợi Tử! Như hư không giới hay phong giới không có chút pháp được xem là những thực tại cứu cánh có thể chỉ tướng. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật không có chút pháp được xem là những thực tại cứu cánh có thể chỉ tướng. Vì sao? Xá lợi Tử! Vì Bát nhã Ba la mật này lìa các tướng, không có chút tướng nào có thể đắc.
Này Xá lợi Tử! Như cõi hư không không chỗ vướng mắc, chướng ngại, Bát nhã Ba la mật này không chỗ vướng mắc, chướng ngại. Do đây nên nói Bát nhã Ba la mật sâu xa lấy vô trước làm tướng.
Này Xá lợi Tử! Không phải pháp vô trước có tướng có thể đắc. Nhưng vì tùy theo danh ngôn nghĩa lý thế gian mà nói như thế này: Bát nhã Ba la mật sâu xa lấy vô trước làm tướng.
Này Xá lợi Tử! Tuy nói Bát nhã Ba la mật sâu xa lấy vô trước làm tướng, nhưng vì Bát nhã Ba la mật này không có tướng có thể đắc, nên không thể nói lấy vô trước làm tướng, vì pháp vô trước không có tướng trạng.
Này Xá lợi Tử! Nói vô trước ấy là trước biết khắp, trước chẳng thể được, trước như thật tánh, biết khắp tất cả điên đảo chấp trước gọi là vô trước. Chẳng phải trong chấp trước có trước khá được. Do đấy, nên nói chấp trước như thật tánh, chấp trước chẳng thể được.
Này Xá lợi Tử! Nói vô trước tức là Bát nhã Ba la mật. Đây tức nói vô trước là tướng trí.
Này Xá lợi Tử! Các pháp đều lấy vô trước làm tướng. Vì tướng các pháp bất khả đắc nên gọi là tướng vô trước. Không có chút pháp nào vì khởi tướng mà hiện. Vì ở trong đây không có tướng nào có thể đắc, nên gọi là vô tướng. Do vô tướng nên nói vô trước. Nếu tất cả pháp có chút tướng ấy thì ở trong đây có trước có thể đắc. Vì tất cả pháp tướng đều không, nên trong đây không có trước có thể đắc. Nói các pháp lấy vô trước làm tướng, tuy là nói thế mà không như thế, vì tướng vô trước không thể nói được. Vì sao? Vì tướng vô trước vô sở hữu, tánh xa lìa nên bất khả đắc.
Này Xá Lợi Tử! Pháp vô trước tướng chẳng khá chỉ ra, không thể hiển rõ. Nhưng vì hữu tình phương tiện chỉ ra vô trước tướng đây, nên chẳng nên chấp.
Này Xá lợi Tử! Các tướng tạp nhiễm tức là vô tướng. Không phải pháp tạp nhiễm làm phát khởi tướng mà hiện tiền.
Này Xá lợi Tử! Các pháp tạp nhiễm, điên đảo hiện tiền, các điên đảo ấy đều là vô tướng. Nếu là vô tướng thì không thể nói được, nên pháp hữu tướng tức là vô tướng.
Này Xá lợi Tử! Các pháp thanh tịnh cũng không có tướng. Vì sao? Các pháp tạp nhiễm còn không có tướng huống gì pháp thanh tịnh mà có tướng được.
Này Xá lợi Tử! Nếu người có thể biết khắp tánh như thật của các pháp tạp nhiễm, thì với các tạp nhiễm kia đều bất khả đắc. Nhưng các hữu tình do điên đảo nên khởi các tạp nhiễm. Các điên đảo ấy đều không chơn thật. Nếu không chơn thật thì không có thật thể, cũng không có thật tướng. Nếu có khả năng biết khắp như thật tức là thanh tịnh. Các tướng tạp nhiễm còn bất khả đắc, huống là tướng thanh tịnh mà có thể đắc. Thế nên hai pháp thanh tịnh và tạp nhiễm đều không có tướng, không phải là thực tại cứu cánh.
Này Xá lợi Tử! Các pháp vô tướng không phải là thực tại cứu cánh gọi là vô trước. Nên nói các pháp lấy vô trước làm tướng, vì tất cả pháp lấy vô trước làm tướng nên nói là vô trước. Phàm phu ngu si chấp tướng vô trước.
Này Xá lợi Tử! Như vậy, nói tất cả pháp lấy vô trước làm tướng, phải biết tướng vô trước này tức là chỗ hành của trí. Cũng là chỗ hành của Bát nhã Ba la mật. Chỗ hành của tướng trí vô trước này, cũng gọi là Bát nhã Ba la mật. Nên nói Bát nhã Ba la mật hành vô biên cảnh. Các tánh vô trước, nên biết đó gọi là hành vô biên cảnh.
Lại, Xá Lợi Tử! Chỗ sở hành ấy, phải biết đây chỉ rõ chỗ phi sở hành, vì Bát nhã Ba la mật sâu thẳm chẳng phải tướng hành xứ có thể năng chỉ rõ ra được.
Này Xá lợi Tử! Cảnh sở hành ấy, phải biết chỉ rõ cảnh phi sở hành. Vì tất cả pháp tánh như thật, tánh như sở hữu đều bất khả đắc. Vì tất cả pháp tánh như thật, tánh như sở hữu đều bất khả đắc, nên tất cả pháp chẳng phải cảnh sở hành. Vì tất cả pháp không tánh cảnh vậy. Nếu năng biết khắp các pháp như thế, đấy thời gọi là hành tất cả cảnh. Tuy nói như vậy mà như không nói. Nếu năng biết khắp các pháp như thế đều không chấp trước, gọi vô trước tướng. Do lý thú đây nên nói Bát nhã Ba la mật lấy vô trước làm tướng.
Này Xá lợi Tử! Như đã nói pháp yếu sâu xa, cảnh trí Như Lai, hoặc muốn tuyên thuyết, phân biệt, khai thị, giúp đỡ nhiều ít, trong sự giúp đỡ này, chỉ có bậc chứng ngộ chân lý hướng tới đại giác ngộ, các hàng Thanh văn, đại Bồ Tát Bất thối chuyển và bậc quán chiếu thấu suốt chúng sanh, đối với Vô sanh thừa không còn bị quay trở lại. Bậc quán chiếu thấu suốt chúng sanh cũng đối với pháp yếu sâu xa như vậy có thể chơn chánh tu hành xa lìa nghi hoặc. Và Bồ Tát thân chứng đã được tịnh nhẫn, đối với pháp yếu này cũng chắc chắn không còn nghi ngờ. Còn phàm phu ngu si đối với pháp vi diệu này thì không phải chỗ hành của họ.
Này Xá lợi Tử! Như vậy, giáo pháp tương ưng Bát nhã Ba la mật đã nói khó đắc; hoàn toàn không bao giờ rơi vào tay các loài hữu tình tin hiểu thấp kém. Nếu các hữu tình đã từng phụng thờ nhiều Phật, thành tựu căn lành, thanh tịnh tối thắng, với lòng tin hiểu rộng lớn, thì nên biết, giáo pháp tương ưng Bát nhã Ba la mật sâu xa đã nói, sẽ rơi vào tay các hữu tình đã trồng vô lượng căn lành rộng lớn, thành tựu nhu hòa, ý vui thanh tịnh, quá khứ đã ở chỗ vô lượng Phật, gieo trồng hạt giống Bồ đề, phát thệ nguyện rộng, hành Bồ Tát hạnh, cưỡi xe Phật cưỡi, gần gũi Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác, như lý thưa hỏi giáo pháp sâu xa.
Nếu giáo pháp tương ưng Bát Nhã này rơi vào tay các vị ấy, thì nên biết các hữu tình này đã chứng được Vô sanh pháp nhẫn hoặc gần chứng Vô sanh pháp nhẫn. Hoặc giáo pháp tương ưng Bát nhã Ba la mật này rơi vào tay các vị ấy, nên biết các hữu tình này mau chứng được quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, ngoại trừ vì nguyện lực từ bi nên không cầu mau chứng, và các hữu tình này đã được chư Phật thọ ký, hoặc không lâu sẽ được thọ ký. Nên biết, giả như các hữu tình này chưa được Phật hiện tiền thọ ký, thì cũng coi như vị đã được Phật hiện tiền thọ ký.
Này Xá lợi Tử! Nếu các hữu tình căn lành chưa thuần thục, phước đức cạn mỏng, thì tên Kinh Bát nhã Ba la mật này còn không được nghe, huống gì được cầm nắm, đọc tụng, nhận giữ, biên chép, cúng dường, vì người khác rộng nói. Họ không bao giờ làm được như vậy. Nếu các hữu tình căn lành đã thành thục, nhờ nguyện lực đời trước thì được gặp Kinh này, nghe, nhận giữ, biên chép, đọc tụng, cung kính, cúng dường vì người khác rộng nói.
Này Xá lợi Tử! Nếu các hữu tình căn lành vững chắc, ý vui nhu hòa, giáo pháp tương ưng Bát nhã Ba la mật này rơi vào tay các vị ấy, thì Ta thọ ký cho các thiện nam, thiện nữ v.v… kia, hoặc Bồ Tát thừa, hoặc Thanh văn thừa, nhờ đắc pháp này mà thâm tâm vui thích an lạc. Dù trước đây hay giải đãi, thích ngủ nghỉ, khởi biết bất chánh, không trụ chánh niệm, hoặc tâm tán loạn, hoặc ham ăn uống, hoặc ưa của báu, hoặc thích lời thô tháo, hoặc vui bạo ác, hoặc ôm lòng ngạo mạn, hoặc căn ám độn không hiểu rõ, nhưng nhờ sức căn lành như vậy, mà tất cả lỗi trước đều chuyển đổi, do đắc pháp yếu sâu xa này. Giả sử là Thanh văn chuyển thành Bồ Tát, đối với pháp sâu xa thêm vui thích, đối với các cảnh giới có thể không buông lung, đối với các pháp lành vui thích tu hành, mạnh mẽ chánh cần, lìa giải đãi, một lòng nhiếp niệm, giữ gìn các căn, không nói lời thô, không làm bạo ác, thường tu cung kính, thích tập đa văn, nỗ lực tinh tấn, không bị tham nhiễm, khéo lựa chọn pháp nghĩa sâu xa. Nếu muốn đầy đủ công đức như vậy phải siêng năng tu học pháp yếu sâu xa.
Này Xá lợi Tử! Nếu các Bồ Tát hoặc Thanh văn thừa nghe pháp yếu này được quả thù thắng. Nghĩa là nghe pháp yếu sâu xa này, quyết định không trở lại làm các việc buông lung. Đối với các pháp ác không sanh tin giữ, khéo muốn tinh tấn không lui. Đối với chỗ tu hành không sanh khinh lờn chậm hoãn. Đối với pháp tà bên ngoài không thích nghĩ tìm. Đối với pháp tham, sân, si không biểu hiện nhiều. Các quả vô lượng, vô biên như vậy đều do được nghe pháp yếu sâu xa này.
Này Xá lợi Tử! Pháp yếu sâu xa không phải chỉ có tai nghe liền gọi là quả, mà cần phải không buông lung, tinh tấn tu hành, hiểu rõ như thật xa lìa các ác. Mình và người đều lợi mới gọi là quả.
Lại nữa, người nghe pháp nghĩa là đối với pháp yếu biết rõ như thật, tinh tấn tu học, đối với chánh pháp không khởi sự hiểu và làm sai khác. Người nào đối với chánh pháp phát sanh sự hiểu và làm sai khác, phải biết kẻ ấy không gọi là nghe pháp.
Này Xá lợi Tử! Đối với nghĩa phương tiện thiện xảo mà các ông đã nghe, không được hiểu trái ngược, an trụ chánh hạnh. Nếu đối với pháp nghĩa mà phát khởi sự hiểu biết trái ngược, không tu hành chơn chánh, thì phải biết họ đối với chánh pháp của Phật nhất định không thuận nhẫn.
Xá lợi Tử! Ở trong chánh pháp và Tỳ nại da của Ta, nếu người nào làm đúng như pháp gọi là thuận nhẫn. Nói thuận nhẫn ấy nghĩa là đối với chánh pháp chọn lựa không trái, phát triển chánh hạnh.
Này Xá lợi Tử! Người nào đầy đủ thuận nhẫn, an trụ chánh hạnh, phải biết vị ấy chắc chắn không rơi vào các đường ác, địa ngục, bàng sanh, ngạ quỷ, mau chứng đắc quả thù thắng chánh pháp.
Này Xá lợi Tử! Nếu các hữu tình không tin giữ căn lành chút nào, thì dù họ có thoát khỏi các đường ác, siêng tu tinh tấn, cũng không thể giữ gìn, cho đến đối với pháp chưa đủ chánh kiến, vẫn bị rơi vào đường ác.
Này Xá lợi Tử! Nếu đối với chánh pháp tu học đầy đủ đắc thuận nhẫn rồi, mới không gây tạo và nhận lấy nghiệp cảm đường ác, chẳng còn lười biếng lui về ngôi thấp kém, chẳng sợ sa đọa, đối sở tu hành tâm chẳng khinh dễ hưỡn đãi. Vì sao? Xá lợi Tử! Họ đối với phần tạp nhiễm, thanh tịnh có khả năng biết khắp một cách đúng đắn, được thấy như thật, đạt tất cả pháp. Đối với nghĩa lý chánh pháp sâu xa họ đã đắc chánh kiến, đầy đủ thuận nhẫn, thông minh lanh lẹ, điều hòa uyển chuyển, giữ giới thanh tịnh, thực hành khuôn phép chánh hạnh luật nghi. Do được thuận nhẫn hoàn toàn đầy đủ, nên không những trời, rồng, Dược xoa, A tu la v.v… cung kính mà còn thương tưởng, quay về cúng dường, vây quanh ủng hộ, khiến ác duyên không làm tổn hại thân thể và chỗ tu hành không dừng bỏ.
(Cứ theo chỉ dẫn này tu hành chắc chắn sẽ đạt được chánh hạnh chánh tri thì có thể đắc vô sanh pháp nhẫn. Đây là lời khuyến dẫn chân thành và thiết thực nhất được Phật thuyết vào lúc sắp chấm dứt 22 năm thuyết Bát nhã Ba la mật này).
Lúc ấy, Xá lợi Tử bảo Thiện Hiện:
- Vì sao cụ thọ im lặng không nói, vì sao không nói Bát nhã Ba la mật sâu xa? Hôm nay Như Lai Ứng Chánh Đẳng Giác hiện tiền làm chứng. Nay đại chúng đối với Bát nhã Ba la mật sâu xa là pháp khí chơn thật. Ý vui thanh tịnh xin nguyện nghe pháp sâu xa.
Thiện Hiện đáp:
- Xá lợi Tử! Tôi đối với các pháp đều không thấy gì, nên tôi im lặng không nói.
Này Xá lợi Tử! Tôi hoàn toàn chẳng thấy Bát nhã Ba la mật sâu xa, cũng chẳng thấy có Bồ Tát, không năng thuyết, không sở thuyết. Cũng không thấy do đây, vì đây, nhân đây, thuộc đây, nương đây mà thuyết. Tôi đối với trong đây đã không thấy gì, sao lại bảo tôi vì các chúng Bồ Tát giảng thuyết Bát nhã Ba la mật.
Giả sử tôi muốn thuyết, ai là người thuyết, thuyết cái gì. Cũng lại không biết, vì sao, nguyên nhân gì, thuộc gì, nương gì mà thuyết? Tôi phải giảng thuyết Bát nhã Ba la mật sâu xa này như thế nào?
(Bát Nhã sâu xa không thể giảng nói)
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thể giảng nói, không thể trình bày, không thể hý luận.
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không năng giảng nói, không năng trình bày, không năng hý luận. Nếu có thể dùng phương tiện biểu thị như vậy tức là trình bày Bát nhã Ba la mật.
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không phải quá khứ, không phải vị lai, không phải hiện tại.
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không thể lấy tướng quá khứ, không thể lấy tướng vị lai, không thể lấy tướng hiện tại để nói.
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không có tướng nên không thể nói được.
Này Xá lợi Tử! Tôi hoàn toàn không thấy Bát nhã Ba la mật sâu xa có tướng như vậy, có thể đem tướng này tuyên thuyết Bát nhã Ba la mật?
Này Xá lợi Tử! Tướng ba đời uẩn, xứ, giới v.v… không phải Bát nhã Ba la mật sâu xa. Tướng ba đời uẩn, xứ, giới v.v… có chơn như, tánh không hư dối, tánh không đổi khác, tánh như sở hữu, là Bát nhã Ba la mật sâu thẩm.
Này Xá lợi Tử! Tướng ba đời uẩn, xứ, giới v.v… có chân như, tánh không hư dối, tánh không đổi khác, tánh như sở hữu, không thể thiết lập, không thể trình bày, không thể hý luận, không phải nghiệp nói v.v… không phải chỗ có thể giải thích, trình bày.
Này Xá lợi Tử! Bát nhã Ba la mật sâu xa không do trình bày tướng các pháp mà hiện tiền. Không do trình bày tướng uẩn, xứ, giới mà hiện tiền. Không do trình bày tướng hành, không hành mà hiện tiền. Không do trình bày tướng duyên khởi mà hiện tiền. Không do trình bày tướng danh sắc mà hiện tiền. Không do trình bày tướng ngã, hữu tình v.v… mà hiện tiền. Không do trình bày tướng pháp giới mà hiện tiền. Không do trình bày tướng có trói buộc, lìa trói buộc mà hiện tiền. Không do trình bày tướng nhân duyên mà hiện tiền. Không do trình bày tướng khổ, vui mà hiện tiền. Không do trình bày tướng an lập, không an lập mà hiện tiền. Không do trình bày tướng sanh, diệt mà hiện tiền. Không do trình bày tướng nhiễm, tịnh mà hiện tiền. Không do trình bày tướng bản tánh, không phải bản tánh mà hiện tiền. Không do trình bày tướng thế tục, thắng nghĩa mà hiện tiền. Không do trình bày tướng chắc thật, hư dối mà hiện tiền. Không do trình bày tướng dời chuyển, vào ra mà hiện tiền.
Vì sao? Xá lợi Tử! Vì Bát nhã Ba la mật sâu thẳm lìa các tướng, nên không thể trình bày đây là Bát nhã Ba la mật, ở đây là Bát nhã Ba la mật, do đ