Khi đối mặt với án tử hình tại một tòa án ở Rivonia - Nam Phi vào tháng 4-1964, ông Mandela nói trước vành móng ngựa: “Tôi cống hiến cả đời tôi cho sự nghiệp đấu tranh của người dân châu Phi. Tôi chiến đấu chống lại sự thống trị của người da trắng cũng như chiến đấu chống lại sự thống trị của người da đen. Tôi yêu mến lý tưởng về một xã hội dân chủ, tự do và ở đó mọi người sống hòa thuận, bình đẳng với nhau. Đó là lý tưởng mà tôi hy vọng sẽ sống vì nó và thấy nó thành hiện thực. Khi cần, tôi sẵn sàng chết vì lý tưởng đó”.

Ông Mandela nói với người dân từ ban công tòa thị chính ở Cape Town ngày 11-2-1990, khi được phóng thích sau 27 năm ngồi tù: “Nhân danh hòa bình, dân chủ và tự do, tôi chào đón mọi người. Tôi đứng đây trước các bạn không phải như một nhà tiên tri mà như một người đầy tớ khiêm nhường của các bạn. Sự hy sinh không mệt mỏi và đầy anh hùng của các bạn đã giúp tôi có thể đứng được ở đây. Và tôi trao phần đời còn lại của tôi vào tay các bạn”.

Trong tự truyện “Chặng đường dài đến tự do" (Long Walk to Freedom) xuất bản vào năm 1994, ông Mandela viết về nạn phân biệt chủng tộc: “Không ai sinh ra mà đã ghét người khác vì màu da, nền giáo dục và tôn giáo của người đó. Mọi người phải học cách để ghét. Nếu người ta có thể học cách để ghét, họ cũng có thể được dạy cách yêu thương vì tình yêu đến với con người tự nhiên hơn là lòng căm ghét”.

Cũng trong quyển tự truyện nói trên, khi nói về sự tự do, ông Mandela lập luận: “Tự do không có nghĩa thoát khỏi xiềng xích mà là sống theo cách tôn trọng và thúc đẩy tự do của người khác”.

Đề cập về lòng can đảm, ông Mandela viết: “Tôi học được rằng lòng can đảm không phải là sự vắng mặt của sự sợ hãi mà phải chiến thắng nó. Tôi cũng lo sợ cho bản thân mình nhiều lần đến độ không thể nhớ chính xác. Thế nhưng, tôi giấu nó đằng sau chiếc mặt nạ của sự gan dạ. Một người dũng cảm không phải là người không cảm thấy sợ mà là có thể khống chế nỗi sợ”.

Phát biểu tại lễ nhậm chức ở Pretoria tháng 5-1994, khi Nam Phi trở lại vũ đài thế giới, ông Mandela khẳng định: “Không bao giờ, không bao giờ và không bao giờ vùng đất xinh đẹp này lại phải nếm trải sự áp bức bóc lột từ hết người này đến người khác cũng như gánh chịu nỗi nhục là kẻ đáng khinh của thế giới”.

Khi nói về những chiếc áo kiểu châu Phi hồi tháng 8-1995, ông Mandela nói: “Tổng giám mục Tutu và tôi đã bàn về vấn đề này. Ông ấy bảo tôi: “Ngài tổng thống, tôi nghĩ ngài đã làm rất tốt mọi việc ngoại trừ cách ăn mặc”. Tôi đáp lời người mà tôi vô cùng kính trọng: “Xin đừng đi vào một cuộc tranh luận không có hồi kết”.

Về tương lai của nền dân chủ tại Đại Hội đồng Liên Hiệp Quốc tháng 9-1998, ông Mandela nói: “Khi tôi trở về làng Qunu, tôi vẫn nuôi hy vọng sẽ có những nhà lãnh đạo mới trong nước, trên lục địa châu Phi và thế giới, vốn không chấp nhận chuyện con người bị tước bỏ quyền tự do như chúng tôi đã từng phải chịu đựng, cũng như việc người dân phải trở thành những người tị nạn và bị tước bỏ nhân phẩm như chúng tôi đã từng trải qua”.

Ông Mandela phát biểu về cuộc tấn công do Mỹ cầm đầu vào Iraq tháng 9-2002: “Chúng tôi thật sự giận dữ khi một nước, dù là siêu cường hay chỉ là một nước nhỏ, vượt quá khuôn khổ của Liên Hiệp Quốc và tấn công và các quốc gia độc lập khác. Không quốc gia nào được phép bẻ cong luật pháp quốc tế bằng bàn tay của mình”.

Trong bộ phim tài liệu về cựu Tổng thống Nam Phi được đề cử giải Academy năm 1996, ông Mandela trình bày quan điểm về cái chết: “Cái chết là điều không thể tránh khỏi. Khi một người hoàn thành những gì mà anh ta cho là nghĩa vụ phải làm đối với nhân dân và đất nước, người đó có thể được yên nghỉ. Tôi tin rằng tôi đã nỗ lực làm được điều đó, thiết nghĩ tôi sẽ yên giấc ngàn thu”.

Tối 5-12, người dân tụ tập bên radio, truyền hình để lắng thông báo về việc ra đi của “người anh hùng vĩ đại”. Trong khi đó, đám đông người dân tập trung ngay trước ngôi nhà nơi ông Mandela qua đời ở Houghton, ngoại ô thành phố Johannesburg. Một số người mang theo lá cờ Nam Phi và mặc áo sơ mi in hình Đại hội Dân tộc Phi (ANC), đảng mà ông Mandela từng lãnh đạo.

Sáng nay (6-12), đám đông vẫn tụ tập bên ngoài nhà của cựu Tổng thống Mandela ở Houghton để tỏ lòng tôn kính. “Đây là một bước ngoặt cho dân tộc. Nó sẽ trở thành cái gì đó mãi mãi sẽ kết gắn chúng ta với nhau” – một người dân tên Terry Bamela than khóc.

Tuy nhiên, Bamela không quá chìm đắm trong buồn thương: “Tôi buồn vì ông đã ra đi nhưng lại cảm thấy mừng vì ông đang ở một nơi tốt hơn”. Faseeza Sacook, một bà mẹ 39 tuổi, đưa cả 2 con gái đến trước nhà ông Mandela để bày tỏ lòng biết ơn. “Tôi cảm thấy rằng chúng tôi nợ Madiba”.

Nhiều người vẫn còn mặc đồ ngủ, nhóm lại, vừa tuần hành khắp các tuyến phố vừa hát những bài ca đấu tranh về ông Mandela, hòa điệu vào đó là những tiếng vỗ tay. Tất cả mọi người dân Nam Phi tiếc thương ông theo cách riêng của mình. Một người đàn ông thổi kèn vuvuzela, lại có người đặt chân dung ông Mandela mỉm cười tựa vào thân cây với lời chú thích: “Nghỉ ngơi trong yên bình, Madiba”.

Trước đó, hai chiếc trực thăng lượn lờ bên trên nhà ông Mandela trong khi cảnh sát được tăng cường giữa lúc dòng người lũ lượt kéo đến ngày càng đông. Xe cứu thương đã đến nhà cựu tổng thống Nam Phi cùng với một đoàn xe máy. Đèn ở cổng chính của ngôi nhà tắt ngúm. Những người đàn ông mặc quần áo đen đứng trên bãi cỏ ở phía trước của ngôi nhà và 6 chiếc xe hơi màu đen đỗ ở giữa đường che khuất tầm nhìn của người ở ngoài. Chính quyền cho biết thi hài ông Mandela sẽ sớm được chuyển đến nhà xác ở Pretoria. Đám tang có thể diễn ra vào ngày 7-12.

Ông tên đầy đủ là Nelson Rolihlahla Mandela, sinh ra tại Transkei – Nam Phi vào ngày 18-7-1918. Cha ông là Hendry Mphakanyiswa thuộc bộ tộc Tembu.

Ông tham gia đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC) vào năm 1944 và tham gia cuộc chiến chống chính sách phân biệt chủng tộc của đảng Quốc gia của người da trắng lên nắm quyền sau năm 1948. Ông bị đưa ra xét xử vì tội phản quốc giai đoạn 1956-1961 và đã được tuyên bố trắng án trong năm 1961.

Năm 1962 ông bị bắt giữ với tội danh kích động công nhân đình công, rời đất nước mà không có giấy tờ hợp lệ. Tháng 12-1964, ông bị tuyên án tù chung thân vì 4 tội danh phá hoại. Ông đã trải qua 27 năm trong lao tù, phần lớn thời gian là ở tại đảo Robben.

Sau khi được trả tự do vào ngày 11-2-1990, Mandela đã lãnh đạo đảng của ông trong cuộc thương nghị để tiến tới một nền dân chủ đa sắc tộc vào năm 1994.

Ông nhận giải Nobel Hòa bình năm 1993, trước khi trở thành Tổng thống Nam Phi. Trong nhiệm kỳ Tổng thống 1994 - 1999, ông thường ưu tiên cho vấn đề hòa giải dân tộc. Đến năm 1999, ông thành lập các Quỹ Nelson Mandela.

Năm 2004, ông Mandela rút lui khỏi công chúng. Khi không còn đảm nhận vai trò tổng thống, ông Mandela tiếp tục đóng vai trò tích cực trong nhiều tổ chức xã hội và vì quyền con người. Ông ủng hộ phong trào “Biến đói nghèo thành dĩ vãng” (Make Poverty History), ủng hộ cho Làng trẻ SOS, chiến dịch phòng chống HIV/AIDS, căn bệnh mà đến trên 11% dân chúng Nam Phi (trên 5 triệu người) mắc phải.

Với uy tín lớn lao, ông được mời tham gia những vụ dàn xếp quốc tế rất quan trọng. Điển hình là vụ xử Lockerbie năm 2000, giải quyết tranh chấp liên quan đến chuyến máy bay Pan Am 103 bị quân khủng bố Lybia làm nổ tung tại thành phố Lockerbie, thuộc Scotland của Anh. Một vụ khác đáng chú ý là năm 2007, ông Mandela đã tìm cách thuyết phục Tổng thống Zimbabuwe Robert Mugabe từ bỏ quyền lực trong danh dự để khỏi bị săn đuổi như trường hợp của tướng Augusto Pinochet xứ Chile.

Ngày 25-7-2001, các nhà chức trách thông báo ông bị ung thư tuyến tiền liệt và bắt đầu quá trình điều trị lâu dài. Nhưng bệnh tình không thể cản bước hoạt động của ông. Năm 2007, ông Mandela cùng với Giám mục Desmond Tutu và các nhân vật có uy tín quốc tế như cựu Tổng thống Mỹ Jimmy Carter, cựu Tổng thư ký Liên Hiệp Quốc Kofi Annan, cựu Tổng thống Ireland Mary Robinson… thành lập Nhóm Bô lão (The Elders) để cùng góp phần vào việc giải quyết những vấn đề cực kỳ khó khăn của thế giới.

Tháng 11-2009, Liên Hiệp Quốc tuyên bố ngày 18-7 hàng năm là Ngày Quốc tế Nelson Mandela nhằm ghi nhận và vinh danh 67 năm ông đấu tranh cho tự do và chính nghĩa.


Ông đã không xuất hiện trước công chúng kể từ trận chung kết World Cup ở Nam Phi vào tháng 7-2010. Tháng 1-2011, ông nhập viện ở Johannesburg và điều trị bệnh nhiễm trùng đường hô hấp cấp tính. Tháng 12-2012, ông nhập viện vì nhiễm trùng phổi.

Đến tháng 6-2013, tưởng chừng bệnh tình đã quật ngã ông nhưng con người của đấu tranh vẫn bám trụ! Nhưng con người không vượt được lẽ tạo hóa, ông vĩnh biệt nhân loại tối 5-12 ở tuổi 95.