QUYỂN THƯỢNG

THIỀN UYỂN TẬP ANH TỰ

(Bài Tựa sách Thiền uyển tập anh)

Tại sao lại lấy nghĩa là “Thiền uyển tập anh”? Đáp rằng: “đó là lấy nghĩa lựa chọn những bậc anh tú trong vườn Thiền. Tại sao lại như vậy? Bởi vì môn đồ của Thiền tông thì nhiều mà những bậc thấu hiểu lý huyền vi thì không có mấy, quả thật như phượng giữa đàn gà, lan trong bụi cỏ. Nừu không phải là những người có thiên tư lỗi lạc, hiểu biết hơn người thì làm sao thấu suốt được những yếu chỉ huyền vi đủ làm kẻ lãnh tụ cho người học đạo, làm khuôn mẫu cho người đời sau? Đúng là trong vườn Thiền những người anh kỳ không phải nhiều, do đó phải chọn lấy những bậc danh cao đức trọng để tiện cho những người học Phật noi theo. Cái nghĩa của “Tập anh” là như thế, do đó được dùng để đặt tên cho tập sách này.

Kể từ buổi đầu thời hỗn độn⁽¹⁾có Phật Uy Âm⁽²⁾xuất thế là đấng tị tị tố của Thiền tông. Nhưng thời bấy giờ phong tục còn thuần hậu, con người chất phác, kinh giáo còn ở giữa cõi hư không nên chưa cần nói ra để hóa độ chúng sinh. Nhà nào lấy ma làm Phật thì nhà ấy dối trá ngày sinh, gian dâm ngày càng nổi lên, nghiệp căn càng kết, tội chướng càng sâu, không giúp cho họ bằng con thuyền từ bi tế độ thì không thể được. Cho nên Phật Thích Ca xuất hiện ở cõi Sa Bà⁽¹⁾giảng kinh thuyết kệ để giáo hóa chúng sinh, trải tu chính kiếp, công quả tròn đầy. Thế là Phật giáo được thi hành rộng khắp, Thiền tông tiếp nối. Gió đưa hơi thanh mát cho sáu đạo⁽²⁾, tuyết vùi lửa bỏng cháu ở ba đường⁽³⁾. Bí quyết thành Phật, thành Tổ cũng từ đây mở mối.

Nước Đại Việt ta được lời Phật thấm nhuần khắp cả, được mưa pháp gội sóng nhiều nơi, người cạo tóc xuất gia được ấn chứng ngô đạo có lẽ cũng đã có rồi. Chứng tích để lại còn cho thấy lòng thiền của họ sáng như mặt trời, gương đạo của họ trắng ngời như băng tuyết. Có bậc ra giúp nước yên thân, có người vào đời để cứu vớt kẻ bị sa ngã, chìm đắm. Có người sớm lĩnh ngộ tâm ấn, chống gậy Thiền để làm rõ lẽ cơ vi của Tổ Đạt Ma, cũng có kẻ muộn đến cửa huyền mà làm hiển rạng bí chú của Đồ Trừng⁽⁴⁾. Họ có đức thuần phục chim rừng, khiến chúng tìm đến cửa nghe kinh, khiến đã thú vây tụ quanh⁽⁵⁾, vào nhà dâng quà. Đó là do lòng thành của các bậc ấy cảm hóa mà chúng tin theo, do cái học sở đắc mà các bậc ấy có phép thần thông biến hóa. Há chẳng phải đó là cái huyền diệu của phép sư đệ truyền tâm ấn⁽¹⁾đó sao? Thực đủ để làm những bậc anh tú trong vườn Thiền.

Than ôi! Đạo Phật rất huyền vi, mà tâm là cái huyền vi trong huyền vi; đạo Phật rất lớn mà tâm là cái lớn trong cái lớn. Tâm ơi! Tâm ơi! Tâm là chủ tể của việc tu đạo đấy chăng?

Tập Thiền uyểnnày ghi từ thiền sư Vô Ngôn Thông là người bắt đầu truyền đạo⁽²⁾. Ánh đèn truyền đạo tiếp nối, ngọn ngọn huy hoàng. Nhưng rộng thì làm gọn lại, lớn thì thu nhỏ lại. Cuối cùng cốt đạt cho được cái tâm Vô thượng chính giác⁽³⁾vậy. Xét cho cùng thì phải chăng là không rửa sạch sáu trần⁽⁴⁾, xa lìa bốn tướng⁽⁵⁾mà có thể đạt được như vậy?

Tôi vốn học sách Nho, tham cầu Phật điển, nghĩ rằng cái “vô”, cái “hữu” tuy là hai đường nhưng xét cho cùng thì tựa như cùng một lý. Nhân khi rỗi rãi ngồi trong phòng sách, có một nhà sư đến chơi, cùng tôi bàn luận về đạo Phật, trò chuyện hồi lâu đều là những chuyện lông rùa sừng thỏ. Rồi nhà sư lấy trong tay áo ra cuốn sách Tập anh,nhờ tôi sửa sang câu cú để tiện việc trùng sang, tránh được sai sót. Tôi đọc trong sách ấy thấy ghi chép nhiều bậc cao tăng, danh tố, sức học của họ rất sâu, chứng đạo rất diệu, bất giác trong lòng tôn kính khâm phục. Các bậc ấy bàn về đạo không, nói về sự giác ngộ, cố nhiên không phải là phận sự của tôi. Nhưng Kinh Dịchtừng nói: “Trẻ nhỏ cầu ta kể chuyện, không thể không nghe theo”. Tôi đành phải nhận lời với nhà sư sửa lại chỗ sai, bổ vào chỗ sót. Trong khoảng mười ngày thì nghĩa lý, câu chữ của tập sách lại được uyển chuyển như cũ, chẳng khác gì ánh trăng càng thêm sáng tỏ. Nhà sư nhân đó xin tôi viết cho một bài tựa khắc ở đầu sách để hiển dương Phật giáo. Tôi không dám tiếc công sức bèn gọi tiểu đồng đem giấy bút đến để làm theo lời nhà sư chỉ bảo. Bèn cầm bút thảo một mạch bài tựa quê mùa này. Nhà sư vái chào nhận bài tựa ấy.

Kính cẩn đề tựa.

Thời Lê Triều, niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 11 (1715), tháng tư, ngày lành, trùng san.

Môn đồ nối bước Thiền tông là Thích tử Như Trí;

Sa di Tính Nhu, Tính Quán, Tính Trung, Tính Huy, Tính Kiến, Tính Bản.

Thiện nam: Tính Phận, Tính Thành, Tính Từ, Tính Hưng, Tính Minh, Tính Thúy.

Thiện nữ: Diệu Tăng, Diệu Đạo, Tính Phụng⁽¹⁾

THIỀN PHÁI VÔ NGÔN THÔNG

Thiền sư VÔ NGÔN THÔNG

(? -826)

Chùa Kiến Sơ⁽¹⁾hương Phủ Đổng, huyện Tiên Du.

Thiền sư họ Trịnh, vốn người Quảng Châu (Trung Quốc) thuở nhỏ ham thích môn Không học⁽²⁾, bỏ gia sản đến thụ nghiệp tại chùa Song Lâm ở Vụ Châu. Tính sư cẩn trọng, trầm lặng, nói ít hiểu nhiều, thông đạt sư lý, vì thế người đương thời gọi là Vô Ngôn Thông (sách Truyền đăng chép là Bất ngữ thông)⁽³⁾

Một hôm sư đang lễ Phật, có vị thiền khách đến hỏi:

- Thầy đang lễ gì đó?

Sư đáp:

- Lễ Phật.

Vị thiền khách chỉ tượng Phật mà hỏi:

- Đây là cái gì?

Sư không trả lời được. Tối hôm ấy, sư ăn mặc chỉnh tề dến lạy vị thiền khách, thưa rằng:

- Hôm nay thầy hỏi, tôi chưa hiểu rõ ý chỉ thế nào?

Khách hỏi:

- Thầy xuất gia đến nay đã mấy hạ ⁽¹⁾?

Sư đáp:

- Mười hạ.

Khách hỏi:

- Đã từng xuất gia chưa?

Sư tỏ ra bối rối. Khách hỏi:

- Nếu không hiểu điều đó thì dù trăm hạ cũng chẳng ích gì.

Nói đoạn bèn dẫn sư cùng đi yết kiến Mã Tổ ⁽²⁾. Đến Giang Tây thì tổ đã thị tích⁽³⁾vị thiền khách bèn đưa sư đến yết kiến thiền sư Bách Trượng Hoài Hải⁽⁴⁾. Bây giờ có vị tăng hỏi bách Trượng.

- Thế nào là pháp môn đốn ngộ của Đại Thừa?

Bách Trượng đáp:

- Đất lòng rỗng không thì mặt trời trí tuệ tự chiếu.

Sư nghe lời nói ấy cảm thấy có điều sở đắc, bèn trở về trụ trì tại chùa Hòa An ở Quảng Châu. Có người hỏi sư:

- Thầy là thiền sư chăng?

Sư đáp:

- Bần đạo chưa từng học Thiền.

Hồi lâu sau sư mới gọi người kia, chỉ vào cây thôi lư (cây xoan)⁽¹⁾. Người ấy im lặng không hỏi nữa.

Khi thiền sư Ngưỡng Sơn⁽²⁾còn làm sa di⁽³⁾, sư từng gọi bảo:

- Này Tịch, đem chiếc giường kia lại đây cho ta!

Ngưỡng Sơn khiêng giường đến, sư lại nói:

- Đưa về chỗ cũ!

Ngưỡng Sơn làm đúng như thế. Sư lại hỏi:

- Này Tịch, bên kia có cái gì?

Ngưỡng Sơn đáp:

- Không có vật gì.

Sư lại hỏi:

- Bên này có gì?

Đáp:

- Không có vật gì.

Sư gọi:

- Này Tịch!

Ngưỡng Sơn dạ đáp, sư bảo:

- Đi đi!

Tháng chín năm Canh Tí niên hiệu Đường Nguyên Hòa thứ 15 (820), sư đến chùa Kiến Sơ. Ngoài hai bữa cơm cháo, suốt ngày sư chỉ ngồi quay mặt vào tường, không nói một lời, chuyên chú tu tập thiền định làm vui. Suốt mấy năm liền như thế nên người ngoài không ai biết sư, chỉ có sư trụ trù chùa là Cảm Thành hết lòng kính cẩn hầu hạ. Cảm Thành gần gũi bên cạnh sư để học hỏi những điều cơ vi huyền diệu, hiểu rõ yếu chi của Thiền Tông.

Một hôm sư không bệnh, tắm rửa, thay quần áo rồi gọi Cảm Thành đến bảo:

- Ngày trước tổ ta là Nam Nhạc Hoài Nhượng thiền sư, khi quy tịch có bảo rằng:

Nhất thiết chư pháp

Giai tòng tâm sinh

Tâm vô sở sinh

Pháp vô sở trụ

Nhược đạt tâm địa

Sở tác vô ngại

Phi ngộ thượng căn

Thận vật khinh hứa.

Tất cả các pháp

Đều từ tâm sinh

Tâm không chỗ sinh

Pháp không chỗ trụ

Nếu đạt đất lòng

Làm gì chẳng ngại

Không gặp thượng căn

Cẩn thận chớ nói⁽²⁾

Nói đoạn sư chắp tay mà qua đời. Thiền sư Cảm Thành làm lễ hỏa táng⁽³⁾rồi thu xá lị, dựng tháp phụng thờ ở núi Tiên Du. Bây giờ là ngày 12 tháng giêng năm Bính Ngọ niên hiệu Bảo Lịch thứ 2 (826) thời cuộc Đường.

Lại cách hai mươi tám năm (?) đến năm Đinh Sửu niên hiệu Khai Hựu thứ 24 (1337)⁽¹⁾Thiền học nước Việt ta bắt đầu từ [Vô Ngôn] Thông thiền sư⁽²⁾ở chùa Kiến Sơ vậy.

Thế hệ thứ nhất⁽¹⁾

Thiền sư CẢM THÀNH

(?-860)

Chùa Kiến Sơ.

Thiền sư là người huyện Tiên du, họ⁽²⁾... Lúc mới xuất gia ở tụng kinh làm đầu. Phụ hào trong làng là ông họ Nguyễn kính mộ đ núi Tiên Du thuộc bản quân, đạo hiệu là Lập Đức. Lấy việc trì giới ức hạnh cao cả của sư, tự nguyện cúng gia trạch làm chùa, mời sư đến trụ trì nhưng sư từ chối. Đêm ấy sư chiêm bao thấy thần nhân đến bảo: “Nếu làm theo chí nguyện của nhà họ Nguyễn thì chỉ chừng vài năm sẽ gặp may lớn”. Vì thế sư bèn nhận lời mời của ông họ Nguyễn (chùa ấy chính là chùa Kiến Sơ ở hương Phù Đổng).

Sau đó không bao lâu, Thông thiền sư đến. Sư biết đó không phải là người thường, ngày đêm hầu hạ chưa từng biếng trễ. Thông thiền sư cảm động lòng thành khẩn của Lập Đức bèn đổi tên cho là Cảm Thành.

Một hôm Thông thiền sư bảo Cảm Thành:

- Xưa Thế tôn vì nhân duyên lớn mà xuất hiện ở thế gian. Hóa duyên xong ngài nhập Niết Bàn. Diệu tâm ấy gọi là chính pháp nhân tạng, thực tướng, vô tướng và tam muội pháp môn. Đích thân Thế tôn giao cho đệ tử là tôn già Ma Ha Ca Diếp⁽¹⁾làm tổ thứ nhất, các đời nối truyền, đến Đạt Ma đại sư⁽²⁾từ Tây Trúc sang trải bao hiểm nguy vì truyền pháp này. Đến tổ thứ sáu Tào Khê (Huệ Năng) được tổ thứ năm (Hoằng Nhẫn) bảo cho biết rằng⁽³⁾“Khi Đạt Ma mới đến, người đời chưa tin hiểu nên lấy việc truyền y bát đề tỏ rõ việc đắc pháp. Nay đức tin đã chín muồi, y bát có thể trở thành đầu mối tranh chấp cho nên phải dừng lại ở ngươi, không truyền tiếp nữa”. Từ đó chỉ lấy tâm truyền tâm, không truyền y bát.

“Bây giờ Nam Nhạc Hoài Nhượng là người đầu tiên được truyền tâm pháp. Nhượng truyền cho Mã Tổ Đạo Nhất. Đạo Nhất truyền cho Bách Trượng Hoài Hải. Ta nhận được tâm pháp ở Bách Trượng. Phép đó tử lâu đã có tiếng vang, nghe ở phương này⁽⁴⁾đã có đông người hâm mộ Đại Thừa, vậy nên ta đến để tìm kẻ thiện trí thức. Nay ta gặp ngươi cũng là nhờ có nhân duyên kiếp trước. Hãy nghe lời kệ của ta:

Chư phương hạo hạo

Tiềm phù mật ngữ

Thiên vạn hữu duyên

Hàm vị Tâm tông

Thanh tịnh bản nhiên

Tây Thiên thử thổ

Thử thổ Tây Thiên

Cổ kim nhật nguyệt

Cổ kim sơn xuyên

Xúc đồ thành trệ

Phật tổ thành oan

Sai chi hào ly

Thất chi bách thiên

Nhữ thiện quan sát

Mạc khiểm nhi tôn

Trực nhiêu vấn ngã

Ngã bản vô ngôn.

Dịch:

Các nơi đồn đại

Dối tự trạo truyền

Rằng thủy tổ ta

Gốc tự Tây Thiên

Truyền pháp nhân tạng

Gọi đấy là Thiền

Một hoa năm lá

Hạt giống liên miên

Ngầm hợp mật ngữ

Muôn ngàn có duyên

Tâm tông đều gọi

Thanh tịnh bản nhiên

Tây Thiên cõi này

Cõi này Tây Thiên

Xưa nay nhật nguyệt

Xưa nay sơn xuyên

Chạm đến thành trệ

Phật tổ thành oan

Sai một mảy may

Đi mất trăm ngàn

Ngươi khéo quan sát

Chớ lừa cháu con

Nói thẳng đến ta

Ta vốn vô ngôn

MINH CHI

(LSPGVN)

Sư nghe lời kệ của tổ liền tỉnh ngộ.

Có vị tăng hỏi:

- Thế nào là Phật?

Sư đáp:

- Khắp tất cả mọi nơi.

Lại hỏi:

- Thế nào là Phật tâm?

Đáp:

- Chưa từng che giấu.

Người ấy lại nói:

- Kẻ học đạo này chưa hiểu.

Sư đáp:

- Ngươi trượt qua rồi!

Sau thiền sư không bệnh mà qua đời. Bấy giờ là năm Canh thìn niên hiệu Đường Hàm Thông thứ 1 (860).

*

* *

Thế hệ thứ hai

1 người

Thiền sư THIỆN HỘI

(? – 901)

Chùa Dịnh Thiền, hương Siêu Loại⁽¹⁾

Thiền sư người hương Điển Lãnh, thủa nhỏ xuất gia theo hầu sư Tiệm Nguyên ở chùa Đông Lâm thuộc bản hương, tự hiệu là Tổ Phong. Ông từng vân du nhiều nơi để cầu học yếu chỉ Thiền tông. Gặp thiền sư Cảm Thành ở chùa Kiên Sơ bàn theo hầu để học đạo, hơn mười năm không lúc nào tỏ ra mỏi mệt. Một hôm sư vào phòng hỏi thầy:

- Trong kinh nói Thích Ca Như Lai tu hành trải qua ba “A tăng kỳ”⁽²⁾mới thành Phật. Nay thầy lại nói “Tâm tức Phật, Phật tức tâm”, đệ tử chưa hiểu rõ, xin thầy dạy bảo cho.

Cảm Thành hỏi:

- Ngươi bảo trong kinh nói, tức là ai nói?

Sư đáp:

- Chẳng lẽ đó không phải là lời Phật hay sao?

Cảm Thành nói:

- Nếu là Phật nói thì tại sao trong kinh Văn Thủ lại nói: “Ta ở thế gian bốn mươi chín năm chưa nói một chữ dạy người”?

Vả lại cổ nhân nói nếu tìm văn để làm chứng thì càng thêm ngưng trệ: khổ hạnh mà cầu Phật là mê muội, lìa tâm cầu Phật thì đó là kẻ ngoại đạo. Cứ nắm chấp cái tâm coi là Phật thì đó là Ma quân.

Sư hỏi:

- Như thế trong cái tâm ấy, cái gì không phải là Phật? Cái gì chính là Phật?

- Cảm Thành đáp:

- Xưa có người hỏi Mã Tổ: “Tâm tức là Phật, Phật tức là tâm, vậy cái gì là Phật?” Mã Tố đáp “Ngươi ngỡ cái gì không phải là Phật thì chỉ ta xem?”. Người kia không trả lời được. Mã Tổ nói: “Hiểu thấu được thì khắp nơi đều là Phật. Không giác ngộ thì sai lầm mãi”. Chỉ một thoại đồ ấy ngươi đã hiểu chưa?⁽¹⁾

- Đệ tử đã lĩnh ngộ rồi.

Cảm thành nói:

- Người lĩnh ngộ thế nào?

Sư đáp:

- Khắp mọi nơi chẳng đâu không phải là tâm Phật.

Nói xong bèn sụp xuống lạy tạ. Cảm Thành nói:

Vậy là ngươi hiểu đúng rồi.

Nhân đó Cảm Thành đặt tên cho sư là Thiện Hội.

Về sau thiền sư thị tịch ở bản chùa. Đó là năm Canh thân niên hiệu Đường Quang Hòa thứ 3 (901).

*

* *

Thế hệ thứ ba

Thiền sư VÂN PHONG

(?-957)

Chùa Khai Quốc⁽¹⁾kinh đô Thăng Long

Thiền sư người huyện Từ Liêm, quận Vĩnh Khang, họ Nguyễn còn có một pháp danh khác là Chủ Phong thiền sư. Khi mang thai bà mẹ thường trai giới, tụng kinh niêm Phật. Đến khi sinh thấy hào quang tỏa sáng khắp nhà, cha mẹ cho là điều lạ, có ý định ngày sau sẽ cho con xuất gia. Lớn lên theo hầu thiền sư Thiện Hội ở hương Siêu Loại. Sư thường hầu chuyện riêng với thầy để được làm đệ tử thân tín, có dịp hỏi han những điều huyền vi, hiểu biết Thiền học ngày càng tăng tiến. Thiện Hội từng bảo sư:

- Sống chết là việc lớn, cần phải suy ngẫm cho thấu đáo

Sư hỏi:

- Khi sống, chết đến, làm sao mà tránh?

Thiện Hội đáp.

- Phải nắm lấy chỗ không sống chết mà tránh.

Lại hỏi:

- Thế nào là chỗ không sống chết?

Đáp:

- Phải ở trong sống chết mới nhận biết được.

Hỏi:

- Làm thế nào mà tìm được?

Thiện Hội nói:

- Ngươi hãy đi đi! Chiều muộn lại đến!

Sư bèn đi ra, đúng hẹn, chiều hôm đó lại đến. Thiện Hội nói:

- Đợi đến sáng mai mọi người sẽ chứng tỏ cho người biết.

Sư bừng tỉnh bèn sụp xuống lạy tạ. Thiện Hội hỏi:

- Ngươi thấy được đạo lý gì?

Sư đáp:

- Đệ tử đã lĩnh hội được rồi!

Thiện Hội lại hỏi:

- Ngươi lĩnh ngộ cái gì?

Sư bèn giơ nắm tay nói:

- Kẻ bất tiếu bị cái này che lấp!

Thiện Hội bèn thôi không hỏi nữa. Về sau, sư quy tịch năm Bính

Thìn niên hiệu Chu Hiển Đức cho 3 (957).

*

* *

Thế hệ thứ tư

2 người, chỉ chép 1 người

Đại sư KHUÔNG VIỆT

(933-1011)

Chùa Phật Đà, hương Cát Lị,⁽¹⁾huyện Thường Lạc.

Ông người hương Cát Lị, huyện Thường Lạc, họ Ngô tên là Chân Lưu, là hậu duệ của Ngô Thuận⁽²⁾. Ông dáng mạo khôi ngô tuấn tú, tính tình phóng khoáng, có chí khí cao xa. Thuở nhỏ theo học Nho, lớn lên theo đạo Phật, cùng bạn đồng học Trụ Trì đến chùa Khai Quốc thụ giới cụ túc với thiền sư Vân Phong, nhờ đó được đọc rộng kinh điển Phật giáo, hiểu sâu yếu chí Thiền học. Năm bốn mươi tuổi, danh tiếng vang dội đến triều đình. Vua Đinh Tiên Hoàng vời về kinh đô (Hoa Lư) hỏi chuyện. Sư đối đáp hợp ý, được vua phong giữ chức Tăng thống. Năm thứ 2 niên hiệu Thái Bình (971) sư được ban hiệu là Khuông Việt đại sư. Dưới triều vua Lê Đại Hành, sư đặc biệt được vua kính trọng, phàm các việc quân quốc triều đình, sư đều được tham dự. Sư thường đi chơi ở núi Vệ Linh, quận Bình Lỗ, thích nơi đây cảnh trí đẹp, thanh u, muốn dựng am để ở. Ban đêm sư chiêm bao thấy thần nhân mặc áo giáp vàng, tay phải đỡ ngọn bảo tháp, theo sau có hơn chục tên quân hầu dáng mạo hung dữ. Vị thần bảo với sư rằng: “Ta là Tì Sa Môn⁽¹⁾thiên vương, quân hầu theo ta đây đều là bọn quỷ Dạ xoa. Thiên đế có sắc chỉ sai ta đến nước này gìn giữ cương giới để cho Phật pháp được hưng thịnh. Ta có duyên với ngươi nên đến đây để nhờ cậy”. Khi trời sáng, sư vào núi thấy một cây cổ thụ cao chừng mười trượng, cành lá xum xuê tươi tốt, phía trên có đám mây lành che bóng. Sư nhân đó thuê thợ đốn cây ấy lấy gỗ tạc tượng thần theo đúng như đã thấy trong mộng để thờ phụng.

Năm Thiên Phúc thứ nhất (981), quân Tống sang xâm lược nước ta. Trước đó, vua đã biết chuyện này, bèn sai sư đến đền cầu đảo xin thần phù hộ. Quân giặc kinh sợ lui về giữ sông Hữu Ninh. Đến đây, bọn chúng lại thấy sóng gió nổi lên ùn ùn, giao long nhảy tung trên mặt nước, quân giặc sợ hãi tan chạy.

Năm Thiên Phúc thứ bẩy (986) nhà Tống sai Lý Giác ⁽²⁾sang sứ nước ta. Bấy giờ pháp sư Đỗ Thuận cũng có danh tiếng lớn. Vua sai pháp sư cải trang làm giang lệnh đón tiếp sứ giả ở bến sông. Giác thấy giang lệnh có tài nói chuyện bèn làm thơ tặng, trong đó có câu “Thiên ngoại hữu thiên ưng viễn chiếu” (ngoài trời lại có trời soi nữa). Vua bảo Đỗ pháp sư đưa cho Khuông Việt xem. Khuông Việt xem xong nói: “Sứ Bắc tôn kính bệ hạ không kém gì vua Tông”. Khi Giác trở về sư làm bài từ Ngọc lang quy đưa tiễn:

Tường Quang phong hào cẩm phàm trương

Thần tiên phục đế hương

Thiên trùng vạn lý thiệp thương lang

Cửu thiên quy lộ trường

Tình thảm thiết

Đối ly trường

Phan luyến sứ tinh lang

Nguyện tương thâm ý vị Nam cương

Phân minh báo ngã hoàng.

Dịch:

Nàng tươi gió thuận cánh buồng giương

Thần tiên lại đế hương

Vượt sóng xanh muôn dặm trùng dương

Về trời xa đường trường

Tình thắm thiết

Chén lên đường

Vin xe sứ vấn vương

Xin đem thâm ý vì Nam cương

Tâu vua tôi tỏ tường(1).

HÀ VĂN TẤN

(LSPGVN)

Về sau sư lấy cớ già yếu xin cáo quan trở về dựng chùa ở núi Du Hi thuộc quận nhà, rồi trụ trì ở đấy, người các nơi đến theo học rất đông. Một hôm đệ tử thân cận là Đa Bảo hỏi sư:

- Thế nào là thủy chung của đạo học?

Sư đáp:

- Thủy chung không vật thảy hư không

Hiểu được Chân Như, thể ắt đồng.

(Thủy chung vô vật diệu hư không

Hội đắc Chân Như thế tự đồng)

Đa Bảo hỏi:

- Lấy gì bảo chứng?

Sư đáp:

- Không có chỗ cho người hạ thủ.

Đa Bảo thưa:

- Hòa thượng nói rõ rồi.

Sư đáp:

- Người hiểu thế nào?

Đa Bảo bèn hết lên một tiếng.

Ngày mười lăm tháng hai niêu hiệu Thuận Thiên thứ hai (1011, đời Lý Thái Tổ), trước lúc quy tịch, sư gọi Đa Bảo đến đọc lời kệ rằng:

Mộc trung nguyên hữu hỏa

Nguyên hỏa phục hoàn sinh

Nhược vị mộc vô hỏa

Toàn toại hà do manh?

Dịch:

Lửa trong cây có sẵn

Dù tắt lại bùng ngay

Nếu bảo cây không lửa

Xát mạnh sao cháy cây?

Nói xong sư ngồi kiết già mà qua đời, thọ 52 tuổi (có người nói thọ 79 tuổi)⁽¹⁾

*

* *

Thế hệ thứ năm

Thiền sư ĐA BẢO

Chùa Kiến Sơ, hương Phù Đổng, huyện Tiên Du.

Không biết sư người ở đâu, cũng không rõ họ gì. Bây giờ Khuông Việt đại sư giáo hóa ở chùa Khai Quốc, sư đến tham thiền học đạo, được đại sư khen là người lĩnh ngộ cơ vi, xử sự kính cẩn, riêng được đại sư nhận làm đệ tử thân tín. Sau khi đắc pháp, sư một mình theo bình bát đi vân du ngoại vật, sau đến trụ trì ở chùa Kiến Sơ.

Khi Lý Công Uẩn còn nhỏ tuổi, sư thấy dáng mạo tinh anh tuấn tú khác thường, bèn nói: “Cậu bé này cốt tướng chẳng phải tầm thường, ngày sau làm vua ắt là người này”. Lý Công Uẩn cả sợ nói: “Ngày nay thánh đế đang trị vì, trong nước yên bình, sư nói thế không khéo gây họa tru di cho cả họ nhà tôi”. Sư nói:

- Mệnh trời đã định như thế, dù muốn trốn tránh cũng không được. Nếu quả đúng như lời, mong đừng nhau!

Sau khi lên ngôi, Lý Thái Tổ nhiều lần vời sư về kinh thỉnh vấn yếu chỉ của Thiền tông, ân lễ tiếp đãi trọng hậu, các việc chính sự triều đình đều mời sư dự bàn định đoạt. Vua từng xuống chiếu cho trùng tu chùa Kiến Sơ là nơi sư trụ trì. Về sau không biết sư tịch ở đâu.

*

* *

Thế hệ thứ sáu

3 người, chép thiếu 1 người

Trưởng lão ĐỊNH HƯƠNG

(?-1051)

Chùa Cảm Ứng⁽¹⁾, núi Ba sơn, phù Thiên Đức.

Trưởng lão họ Lã, người hương Chu Minh, suốt đời tu hành thanh tịnh. Xuất gia từ lúc còn nhỏ, theo hầu học đạo với thiền sư Đa Bảo hơn hai mươi năm. Môn đồ của Đa Bảo có đến hơn một trăm người mà chỉ Định Hương và Quốc Bảo Hòa⁽²⁾được chọn là giỏi nhất, về yếu chỉ của Thiền tông thì Định Hương thấu hiểu sâu sắc hơn. Một hôm sư hỏi Đa Bảo:

- Làm sao thấy được chân tâm?

Đa Bảo đáp:

- Chính ngươi phải tự phát hiện lấy!

Định Hương khoát nhiên tỉnh ngộ nói:

- Tất cả đều như thế, đâu phải chỉ riêng đệ tử.

Đa Bảo hỏi:

- Ngươi đã hiểu chưa?

Đáp:

- Đệ tử hiểu rồi, nhưng cũng giống như chưa hiểu.

Đa Bảo nói:

- Phải lấy tâm ấy mà bảo nhậm.

Sư ôm tai đứng quay lưng lại:

Đa Bảo bèn quát bảo:

- Đi đi!

Định Hương sụp xuống lạy ta. Đa Bảo nói:

- Về sau giao tiếp với người, ngươi phải làm như kẻ điếc.

Ở kinh đô, có viên Đô tướng Thành hoàng sứ là Nguyễn Tuân kính mộ danh đức của sư, mời sư về trụ chùa Cảm Ứng, học trò đến theo học rất đông. Đối với người đời, sư có công dạy bảo cảm hóa không nhỏ. Ngày ba tháng năm Canh dần niên hiệu Đại Bảo thứ 3 (1051) đời Lý Thái Tông, sự lâm bệnh, gọi đệ tử đến đọc bài kệ vĩnh biệt.

Bản lai vô xứ sở

Xứ sở thị chân tông

Chân tông như thị ảo

Ảo hữu tức không không

Dịch:

Xưa nay không xứ sở

Xứ sở ấy chân tông

Chân tông hư ảo thế

“Có” ảo tức “không” không.

Nói xong sư im lặng mà quy hóa.

*

* *

Thiền sư THIỀN LÃO

Chùa Trùng Minh, núi Thiên Phúc, huyện Tiên Du.

Trước sư đến tham vấn sư Đa Bảo ở chùa Kiến sơ lĩnh hội được tâm yếu của Thiền tông. Sau sư đến trụ trì ở núi này⁽¹⁾có tiếng là bậc cao tăng đương thời. Học trò đến theo học đông có tới hơn nghìn người. Chùa Trùng Minh trở thành một thiền viện sầm uất trong chốn tùng lâm. Khoảng niên hiệu Thông Thụy (1034 – 1038) vua Lý Thái Tông thường đến thăm chùa. Vua hỏi:

- Hòa thượng trụ ở núi này đã bảo lâu?

Sư đáp:

- Tháng ngày rày biết rõ

Xuân thu cũ ai hay.

(Đản tri kim nhật nguyệt

Thùy thức cựu xuân thu)

Vua lại hỏi:

- Hàng ngày hòa thượng làm gì?

Đáp:

- Trúc biếc hoa vàng đâu ngoại cảnh

Trăng trong mây trắng rõ toàn chân

(Thúy trúc hoàng hoa phi ngoại cảnh

Bạch văn minh nguyệt lộ toàn chân)

Vua hỏi:

- Có ý chỉ gì?

Đáp:

- Nhiều lời vô ích!

Vua bừng tỉnh ngộ. Sau đó sai sứ đến mời sư về kinh thỉnh vấn, nhưng khi sứ giả đến nơi thì sư đã quy tịch rồi. Vua rất thương tiếc, làm thơ viếng, sai trung sứ đem lễ vật phúng điếu, dựng dàn hoả táng, xây tháp xá lị ở trong chùa. Lại cho sửa sang mở rộng chùa, cho môn đồ lo đèn hương thờ phụng.

*

* *

Thế thứ bẩy

Thiền sư VIÊN CHIẾU

(999-1090)

Chùa Cát Tường, kinh đô Thăng Long.

Thiền sư họ Mai, tên Trực, người huyện Long Đàm⁽¹⁾, châu Phúc Đường, là con người anh thái hậu Linh Cảm đời Lý⁽²⁾. Thuở nhỏ ông thông minh mẫn tuệ, hiếu học. Nghe tiếng trưởng lão ở chùa Mật Nghiêm giỏi xem tướng, ông bèn đến nhờ xem hộ. Trưởng lão xem kỹ tướng mạo rồi nói: “Ngươi có duyên với Phật pháp, nếu xuất gia tất sẽ là vị Thiện Bồ tát; nếu không thì thọ yểu chưa biết thế nào”. Sư cảm ngộ rồi từ biệt thân quyến tìm đến thụ nghiệp với thiền sư Định Hương ở núi Ba Tiêu. Trong những năm ấy, sư suy cứu thiền học, chuyên chủ trì tụng kinh Viên Giác, tinh thông phép Tam quán⁽³⁾. Một đêm sư đang ngồi thiền định thì mơ thấy Văn Thủ Bồ Tát cầm dao mổ bụng lôi ruột sư ra rửa, rồi trao cho diệu dược để chữa vết thương. Từ đó sư hiểu sâu ngôn ngữ Tam muội, thuyêt giảng trôi chảy. Sau sư đến vùng gần kinh kỳ dựng chùa trụ trì, người đến theo học đông nườm nượp. Có vị tăng hỏi:

- Nghĩa của Phật và thánh như thế nào?

Sư đáp:

- Cúc trùng dương dưới giậu

Oanh xuân ấm đầu cành.

(Ly hạ trùng dương cúc,

Chi đầu thục khí oanh)

Lại hỏi:

- Đa tạ hòa thượng, nhưng kẻ học này chưa hiểu, xin hòa thượng chỉ giáo thêm cho.

Sư đáp:

- Ngày qua vầng ô chiếu

Đêm đến bóng thỏ soi.

(Trú tắc kim ô chiếu

Dạ lại ngọc thố minh)

Hỏi:

- Đệ tử hiểu ý thầy

Huyền cơ là gì đây?

(Dĩ hoạch sư chân chỉ

Huyền cơ thị như hà?)

Đáp:

- Nước đựng đầy thau bưng bất cẩn

Vấp chân soài ngã hối làm chi.

(Bất thận thủy bàn kình mãn khứ

Nhất tao tha điệt hối hà chi?)

Thiền tăng nói:

- Đa tạ lời chỉ giáo của hòa thượng

Sư nói:

- Chớ rửa trên mặt nước

Thân gieo nước tự chìm.

(Mạc trạc giang ba nịch

Thân lại khước tự trầm)

Hỏi:

- Thiếu Thất ⁽¹⁾, Ma Kiệt⁽²⁾rất huyền diệu, từ xưa đến nay ai kể nối làm chủ?

Đáp:

- Tượng trời nhật nguyệt thay sáng tối

Mạch đất quanh co nối Nhạc Hoài⁽³⁾.

(U minh kiền tượng nhân ô thố

Khuất khúc khôn duy vị Nhạc Hoài)

Hỏi:

- Thế nào là đạo lớn

Nguồn căn một lối về?

(Như hà thi đại đạo

Căn nguyên nhất lộ hành)

Đáp:

- Gió thốc non cao hay cỏ cứng

Nước mà nguy biến biết tôi trung.

(Cao ngạn tật phong tri kính thảo

Bang gia bản đăng thức trung lương)

Hỏi:

- Tất cả chúng sinh từ đây tới, trăm năm sau về đâu?

Đáp:

- Rùa mù đào vách núi

Trạch que ngược núi cao.

(Manh quy xuyên thạch bích

Phả miết thướng cao sơn)

Hỏi:

- Trúc biếc xanh xanh cũng đều là Chân như. Như vậy cái “dụng” của Chân như là thế nào?

Đáp:

- Tặng người đi nghìn dặm

Cười đưa một ấm trà.

(Tặng quân thiên lý viễn

Tiếu bả nhất bình trà)

Hỏi:

- Thế nào là “uổng công đến mà chẳng ích gì?”

Đáp:

- Ai biết lên gò núi

Trên đường đã bạc đầu

(Thùy thức đông a khứ

Đồ trung tái bạch đầu)

Hỏi:

- Nhà sâu hiên im vắng

Ai biêt bọn ta tìm

(Dã hiên nhất thâm hộ

Thùy thức đáng nhàn xao?)

Đáp:

-Kim cốc⁽¹⁾tiêu điều hoa cỏ xác

Trâu dê sớm tối mặc ra vào.

(Kim Cốc tiêu sơ hoa thảo loạn

Nhi kim hôn hiểu nhậm ngưu dương)

Hỏi:

- Sao lại như thế?

Đáp:

- Phú quý không dè xẻn

Lâu đài nối biển khơi

(Phú quý kiêm kiêu thái

Phiên linh bại thị lâu)

Hỏi:

- Long Nữ⁽²⁾dâng châu thành Phật quả

Đàn Na⁽¹⁾bố thí phúc hằng bao?

(Long nữ hiến châu thành Phật quả

Đàn Na xả thí phúc như hà)

Đáp:

- Quế trong trăng muôn thuở

Xum xuê vẫn một vầng.

(Vạn cổ nguyệt trung quế

Phù sơ tại nhất luân)

Hỏi:

- Thế nào là “vất vả mà chẳng nên công”?

Đáp:

- Trời cao như gương sáng

Người đời chốn chốn thông

(Thiên thượng như huyền kính

Nhân gian xứ xứ thông)

Hỏi:

- Qua sông dùng bè mảng

Đến bền bỏ ghe thuyền

(Độ hà tu dụng phiệt

Đáo ngạn bất tu thuyền)

Vậy không sang sông thì thế nào?

Đáp:

- Ao khô cá mắc cạn

Sống được ắt muôn xuân.

(Hạc trì ngư tại lục

Hoạch hoạt vạn niên xuân)

Lại hỏi:

- Thế nào là “theo dòng thì mới được diệu lý”?

Đáp:

- Chuyện cũ Kinh Kha đấy

Một đi chẳng trở về.

(Kiến thuyết Kinh Kha lữ

Nhất hành cánh bất hồi)

Hỏi:

- Quặng vàng lẫn lộn đều nguyên khí

Xin sư phương tiện luyện cho tinh

(Kim khoáng hỗn giao nguyên nhất khí

Thỉnh sư phương tiện luyện tinh hình)

Đáp:

- Chẳng phải Tề quân⁽¹⁾khách

Nào hay cá biển to.

(Bất thị Tê quân khách

Ná trì hải đại ngư)

Hỏi:

- Quách ông⁽²⁾chẳng chịu hiểu

Cán gián có làm chi?

(Quách quân nhược bất nạp

Gián ngữ diệc hề vi)

Đáp:

- Nếu muốn uống rượu trước

Đừng vẽ rắn thêm chân

(Nhược dục tiên đề ấm

Hưu vi xảo họa xà)

Hỏi:

- Rắn sắp chết giữa đường, xin thầy cứu sống?

Sư hỏi lại:

- Ngươi là người phương nào?

Đáp:

- Vốn là người ở núi.

Sư nói:

- Núi xưa về ẩn gấp

Đừng gặp Hứa chân quân⁽¹⁾

(Cấp hồi cựu nham ẩn

Mạc kiến Hứa chân quân)

Thầy tăng lại hỏi:

- Kho biển mênh mông chẳng màng đến

Khe tào róc rách, ý sao đây?

(Hải tạng thao thao ưng bất vấn

Tào Khê trích trích thị như hà)

Đáp:

- Thông reo trước gió tiếng buồn thay

Mưa tạnh sau chân biết lối lầy

(Phong tiền tùng hạ thê lương vận

Vũ hậu đồ trung thiền trọc nê)

Hỏi:

- Như thế nào là “không khác ngày nay”?

Đáp;

- Cúc trùng dương dưới giậu

Oanh ngày ấm đầu cành

(Ly hạ trùng dương cúc

Chi đầu noãn nhật oanh)

Hỏi:

- Rõ ràng giữa chốn sắc thân

Chói lọi ở trong tâm mục

(Chiêu chiêu tâm mục chi gian

Lãng lãng sắc thân chi nội)

Vậy mà lý không phân biệt được, hình không trông thấy được. Tại sao không thể thấy?

Đáp:

- Trong vườn hoa rực rỡ

Trước bến, cỏ lơ phơ

(Uyển trung hoa lạn mạn

Ngạn thượng thảo li phi)

Hỏi:

- Lạnh trời mầm cây rụng

Lấy gì để khoe tươi?

(Tuế hàn quần miêu lạc

Hà di khả tuyên dương)

Đáp:

- Mừng ông đã thấu đạt

Chẳng cũng vui lắm sao?

(Hỉ quân lai tự đạt

Bất diệc thả hoan ngu)

Tăng nói:

- Được lời thầy chỉ giáo

Từ này thoát ưu phiền.

(Hạnh văn kim nhất quyết

Từng thứ miễn hốt vô)

Sư đáp:

- Vũng cạn vừa lên khỏi

Quay đầu vạn dặm sâu.

(Thiển nịch tài đề xuất

Hồi đầu vạn trượng đàm)

Hỏi:

- “Niết Bàn thành nội thượng do nguy”. (Lời kinh nói: “Ở chốn Niết Bàn nguy còn đến”). Vậy biết nơi nào hết hiểm nguy?

Đáp:

- Xây tổ trên màn trướng

Tóc râu xoã cành lau

(Doanh sào liêm mạc thượng

Tu phát vi thiều kinh)

Hỏi:

- Nếu gặp khi bức bách

Hai đường theo nẻo nào?

(Nhược tao thì bách cận

Lưỡng cứ thị hà vi)

Đáp:

- Phóng đãng tùy ý thích

Tiêu dao với gió trăng

(Trượng phu tùy phóng đăng

Phong nguyệt thả tiêu dao)

Hỏi:

Tất cả chúng sinh, điều nói là Phật, Lý ấy chưa rành. Xin thầy chỉ giáo (Nhất thiết chúng sinh; Giai ngôn thị Phật, Thử lý vị minh, thỉnh sư thùy thị)

Đáp:

- Chăm bón nông tang ngươi hãy gắng

Chớ học ôm cây đợi thỏ qua

(Khuyến quân thả vu nông tang khứ

Mạc học tha nhân đãi thố lao)

Tăng nói:

-Được lời thầy chỉ giáo

Ngoài chẳng hỏi ai chi.

(Hạnh mông sư hiển quyết

Chung bất hướng tha cầu)

Sư nói:

- Đáng thương người nấc nghẹn

Ngồi đói chịu quên ăn.

(Khả lân tao nhất ế

Cơ tọa khước vong xan)

Tăng nói:

- Ngọc vàng cất giấu trong rương đẫy

Rành rõ giờ đây được ngắm xem.

(Kỷ niên cửu tích nang trung báu

Kim nhật đương trường địch diện khan)

Sư nói:

- Đợi trung thu trăng sáng

Ngờ đâu mây tối trời

(Chỉ đãi trung thu nguyệt

Khước tao vân vũ xâm)

Tăng nói:

- Tuy nghe thầy thuyết giảng

Lẽ ấy chưa rõ ràng.

(Tuy văn sư ngữ thuyết

Thử lý vị phân minh)

Sư đáp:

- Cười kẻ ôm cột cầu

- Chết đuối giữa dòng sâu

(Tiếu tha đồ bão trụ

Nịch tử hướng trung lưu)

Hỏi:

- Thế nào là “nhất pháp”?

Đáp:

- Chỉ thấy xuân qua hè lại đến

Mới vào thu chín, gật đông về

(Thốn kiến xuân sinh kiêm hạ trưởng

Hựu phùng thu thục cập đông tàng)

Hỏi:

- Như thế nào là nhiều người được thành Phật?

Đáp:

- Thủy Hoàng tìm Tiên mỏi

Từ Phúc mãi chẳng về

(Tổ Long khu tự chỉ

Từ Phúc viễn đồ lao)⁽¹⁾

Lại hỏi:

- “Kiến tính thành Phật” (thấy được bản tính thì thành Phật) nghãi là thế nào?

Đáp:

- Cây héo vào xuân hoa nở rộ

Gió đưa nghìn dặm nức hương thần

(Khô mục phùng xuân hoa canh phát

Phong suy thiên lý phức thần hương)

Tăng nói:

- Đệ tử chưa hiểu, xin thầy giảng lại cho.

Sư đáp:

- Vạn năm cây cà ấy

Tươi tốt vút tầng mây

(Vạn niên già tử thụ

Thương thúy tủng vân đoan)

Hỏi:

- Ma Ni cùng các sắc

Chẳng hợp cũng chẳng rời

(Ma Ni dữ chúng sắc

Bất hợp bất phân ly)

Đáp:

- Hoa xuân cùng bướm trắng

Lúc luyến hay chia ly?

(Xuân hoa dữ hồ điệp

Kỷ luyến kỷ tương vi)

Tăng hỏi:

- Thế nào là “Tuy hóa hỗn tạp”?

Đáp:

- Chẳng phải sư Thiên Trúc

Uổng ngắm ngọc Biên châu

(Bất thị Hồ tăng nhân

Đồ lao sính Biện châu)

Lại hỏi:

- Thế nào là “xúc mục bồ đề”? (Chân lý gần ngay trước mắt).

Đáp:

- Cây cong chim hoảng sợ

Thổi mãi lạnh cóng người

(Kỷ kinh khúc mục điểu

Tân xuy lãnh tê nhân)

Hỏi:

- Kẻ học này chưa hiểu, xin thầy đổi cho thí dụ khác.

Đáp:

- Kẻ điếc nghe đàn sáo

Người mù ngắm trăng sao

(Tủng nhân thính cầm hưởng

Manh giả vọng thiềm thừ)

Hỏi:

- Vốn đã có hình thì có bóng

Phải chăng lại có bóng không hình?

(Bản tự hữu hình kiêm hữu ảnh

Hữu thời ảnh dã lý hình phầu?)

Đáp:

- Nước đổ về đông chừ, đua chảy vạn dòng.

Sao chầu hướng bắc chừ, muôn thuở cùng lòng.

(Chúng thủy triều đông hề, vạn phái tranh lựu,

Quần tinh củng bắc hề, thiên cổ quy tâm)

Hỏi:

- Thế nào là “một câu rõ hết hơn cả muôn câu”?

Đáp:

- Xách bổng Thái Sơn về Bắc Hải

Ngước tung thiền trượng tới cung trăng

(Viễn phù Thái son siêu Bắc hải

Ngưỡng phao trụ trượng nhập thiềm cung)

Hỏi:

- Chỉ sự ấy là thực

Ngoài ra chẳng phải chân?

(Duy thử nhất sự thực

Dư nhị tức phi chân)

Vậy thế nào là “chân”?

Đáp:

- Gió dễ lay đầu gậy

Đường đi mưa sinh lầy

(Trượng đầu phong dị động

Lộ thượng vũ thành nê)

Hỏi:

- Không hướng Như Lai xin diệu tạng

Nối đèn lửa tổ chẳng cầu xin

(Bất hướng Như lai thì diệu tạng

Bất cầu tổ diệm tục đăng chi)

Ý chỉ câu ấy là thế nào?

Đáp:

- Trong tuyết mẫu đơn nở

Trời thu oanh hót vang

(Thu thiên đoàn thử lệ

Tuyết cảnh mẫu đơn khai)

Hỏi:

- Thế nào là câu tuyệt diệu?

Đáp:

- Một người quay vào vách

Cả nhà uống mất vui

(Nhất nhân hướng ngung lập

Mãn tọa ẩm vô hoan)

Lại hỏi:

- Cổ kim việc lớn không nên hỏi

Thiền từ Tây tới hỏi nên chăng?

(Cổ kim đại sư ưng vô vấn⁽¹⁾

Đặc địa tây lai ý nhược hà)

Đáp:

- Kẻ khéo mồm giả dối

Mai trơ ngói vỡ thôi⁽²⁾

(Xoả ngọn lệnh sắc giả

Toàn quy đả ngoã nhân)

Hỏi:

- Cả tâm và pháp đều quên, tính tức Chân, vậy thế nào là “Chân”?

Đáp:

- Mưa tươi non hoa, Thần nữ khóc⁽³⁾

Gió khua rặng trúc, Bà Nha đàn.

(Vũ trích nham hoa Thần nữ lệ

Phong xao đỉnh trúc Bá Nha cầm)

Lại hỏi:

- Thế nào là câu tuyệt diệu?

Đáp:

- Trong cổ còn vường hóc

Đừng ngồi có yên dâu.

(Hầu lý do tồn ngạnh

Thường cư bất khoái nhiên)

Hỏi:

- Còn “tu” còn “chứng” sinh bốn bệnh

Vươn đầu nào có thoát trần ra.

(Hữu tu hữu chứng khai tứ bệnh

Xuất đâu hà khả thoát trần lung)

Đáp:

- Biển rộng bao dung nhiều nguồn nhỏ

Non cao giữ mãi bụi hồng trần

(Sơn cao cánh tại dung trần trữ

Hải khoát năng thâm nạp tế lưu)

Hỏi:

- Trong sách nói: “Chỉ có Phật với Phật mới biết việc này”. Ấy là việc gì?

Đáp:

- Đường hẹp trúc um tùm

Gió reo nhạc tự thành

(Hiệp kính sum sum trúc

Phong xuy khúc tự thành)

Hỏi:

- Không theo bình thường, không theo thiên nhiên, không theo công dụng, vậy nay biết làm thế nào?

Đáp:

- Cỏ bồng chim sâu đậu

Biển biếc náu giao long.

(Bồng thảo thê đê yến

Thương minh ẩn cự lân)

Hỏi:

- Tứ đại⁽¹⁾mang về từ nhiều kiếp

Thỉnh sư phương tiện thoát luân hồi.

(Tứ đại đới lai do khoáng kiếp

Thỉnh sư phương tiện xuất luân hồi)

Đáp:

- Tê giác là loài súc thú hiếm

Ăn bằng gai góc, ngủ trong bùn.

(Cử thế súc đồ tê thị bào

Xan ư kinh cức ngọa ư nê)

Hỏi:

- “Thủ” hay “xả” đều là ở trong vòng luân hồi; không “thủ”, không “xả” thì thế nào?

Đáp;

- Xưa nay hồng đẹp, sắc nay khác

Cành lá xum xuê chẳng có hoa

(Tòng lai hồng hiện thủ thường sắc

Hữu diệp sâm si bất hữu hoa)

Hỏi:

- Nói “Ngôn ngữ đạo đoạn” (dứt hết nói năng) là nghĩa thế nào?⁽¹⁾

Đáp:

- Gió thổi sừng kêu xuyên rặng trúc

Vầng trăng vượt núi đến bên tường

(Giốc hưởng tùy phong xuyên trúc đáo

Sơn nham đái nguyệt quá tường lai)

Hỏi:

- Chư Phật thuyết pháp đều nhằm giáo hóa mọi loài, nếu hiểu thấu bản ý thì gọi là “xuất thế”. Như thế nào gọi là “bản ý”?

Đáp:

- Xuân dệt hoa như gấm

Thu sang đổ là vàng

(Xuân chức hoa như gấm

Thu lại diệp tự hoàng)

Hỏi:

- Như thế nào gọi là “một đường đưa thẳng đến nguồn gốc của đại đạo”?

Đáp:

-Đông tây xe ngựa ruổi

Sớm tối bụi trần bay

(Đông tây xa mã tẩu

Trần thổ hiểu hôn phi)

Hỏi:

- Có tâm có pháp sinh võng thức

Làm sao tâm pháp thảy tiêu vong?

(Hữu pháp, hữu tâm khai võng thức

Như hà tâm pháp đãng câu tiêu)

Đáp:

- Khá vượt cành không cao tít tắp

Lo gì sương tuyết tả tơi bay

(Khả đoạt tùng sao trường uất uất

Khởi ưu sương tuyết lạc phân phân)

Hỏi:

- Ý của Tổ và ý trong kinh sách thế nào?

Đáp:

- Hứng lên xách gậy lên chơi đường núi

Mỏi mệt buông rèm ngủ chõng tre

(Hứng lai huề trượng du vân kính

Khốn tức thùy liêm ngọa trúc sào)

Hỏi:

- Các Tổ truyền cho nhau là truyền cái gì?

Đáp:

- Bụng đói kiếm cơm ăn

Lạnh mình lo áo mặc

Hỏi:

- Người đời phải đi thuê nhà, khi nhà dột thì ở vào đâu?

Đáp:

- Qua vàng cùng thỏ ngọc

Chẳng bợn lo đầy vơi

(Kim ô kiêm ngọc thế

Doanh trắc nạn lao phân)

Hỏi:

- Thế nào là con đường Tào Khê?

Đáp:

- Đáng thương kẻ vạch thuyền⁽¹⁾

Khắp chốn biết tìm đâu!

(Khả lân khác chu khách

Đáo xứ ý thông thông)

Sư từng soạn sách Được sư thập nhị nguyện văn.Vua Lý Nhân Tông lấy bản thảo sách ấy đưa cho sử giả nước ta đem sang Trung Quốc để tặng cho vua Triết Tông nhà Tống. Vua Tống trao cho vị pháp sư cao tọa ở chùa Tướng Quốc xem. Pháp sư xem xong chấp tay tâu với vua Tống:

- Ở nước Nam có vị Bồ tát sống đã ra đời, giảng giải kinh nghĩa rất tinh vi, chúng tôi đâu dám thêm bớt chữ nào.

Vua tống sai chép lại một bản, còn bản chính giao lại cho sứ giả đem về Sứ giả trở về tâu lại sự việc, vua Lý Nhân Tông rất khen ngợi, ban thưởng cho sư rất trọng hậu.

Ngày tháng 9 năm Canh Ngọ niên hiệu Quảng Hựu thứ 6 (1090) sư không bệnh, cho gọi đệ tử đến bảo rằng:

- Thân mình ta đây, xương thịt gân cốt đều do bốn đại hợp thành, tất không thể thường tồn được. Cũng như khi khung nhà đã hư hỏng thì rui, mè đều rơi rụng. Các người hãy trân trọng lời kể của ta đây:

Thân như tường bích dĩ đồi thì

Cử thế thông thông thục bất bi

Nhược đạt tâm không vô sắc tướng

Sắc không ẩn hiển nhậm suy đi.

Dịch:

Thân như tường vách đá lung lay

Lật đật người đời những xót thay

Nếu được “lòng không” không tướng sắc

“Sắc” “không” ẩn hiện mặc vần xoay.

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Đọc kể xong, sư nghiêm trang qua đời, thọ 92 tuổi đời, 56 năm tuổi hạ⁽¹⁾. Sự có các sách: Tán Viên Giác kinh, Thập nhị Bồ Tát Hành tu chứng đạo tràng và Tham đồ hiển quyết,một quyển, lưu hành ở đời.

*

* *

Thiền sư CỨU CHỈ

Chùa Diên Linh⁽¹⁾, núi Long Đội, huyện An Lang.

Thiền sư họ Đàm, quê ở hương Phủ Đàm, huyện Chu Minh, từ nhỏ hiếu học, đọc khắp các sách kinh điển Nho, Phật. Một hôm ông gập sách lại, than rằng:

- Khổng, Mặc cố chấp cái “hữu” (có). Lão, Trang chìm đắm cái “vô” (không), sách vở thế tục không phải là phép giải thoát. Chỉ có Phật giáo là không chấp không và có liễu thoát sinh tử, nhưng phải tu trì giữ giới tinh tiến. Lại phải tìm người thiện trí thức ấn chứng mới được.

Nhân đó ông rời bỏ thế tục, tìm đến thụ giới cụ túc với Định Hương trưởng lão ở chùa Cảm Ứng núi Ba Sơn. Sư hỏi trưởng lão:

- Thế nào là nghĩa cứu cánh?

Định Hương đáp: “Chưa”! Một lát lại nói:

- Ta và ngươi là nghĩa cứu cánh rồi đấy!⁽¹⁾

Sư còn đang nghĩ ngợi, trưởng lão nói:

- Sai quá rồi!

Ngay lúc ấy, sư lĩnh hội được ý chỉ của trưởng lão. Định Hương nhân đó đặt tên cho sư là Cứu Chỉ.

Sau sư vào chùa Trùng Minh ở núi Tiên Du tu hạnh Đầu đà, cả năm không hề bước chân xuống núi. Thanh danh giáo huấn cảm hóa của sư lan đến triều đình. Vua Lý Thái Tông đến chùa thăm hỏi. Thái sư Lương Nhậm Văn⁽²⁾đối với sư cũng rất kinh nể. Khoảng niên hiệu Long Thụy Thái Bình (1054 – 1058, đời Lý Thánh Tông) tể tướng Dương Đạo Gia thỉnh sư về trụ trì chùa Diên Linh. Sư cố từ chối nhưng không được. Hôm xuống núi, sư bảo các đệ tử.

- Ta không trở lại nơi đây nữa!

Chim muông trong núi nháo nhác kêu buồn bã suốt ba tuần liền.

Sự trụ trì ở chùa Diên Linh chỉ được hơn ba năm. Trong niên hiệu Chương Thánh Gia Khánh (1059 – 1065) trước khi thị tịch, sư gọi học trò đến bảo rằng:

- Hết thảy mọi pháp môn đều bắt nguồn từ tính, hết thảy mọi pháp tính đều bắt nguồn từ tâm. Tâm và Pháp là một, đâu phải là hai. Trói buộc, phiền não, tất cả đều không. Tội phúc, thi phi, tất cả đều ảo. Chẳng cái gì không phải là quả, chẳng cái gì không phải là nhân. Chớ có phân biệt báo từ trong nghiệp⁽¹⁾, chớ có phân biệt nghiệp từ trong báo. Nếu phân biệt là không thể tự tại. Tuy thấy hết mọi pháp nhưng không thấy gì; tuy biết hết mọi pháp nhưng không biết gì. Biết mọi pháp ở chỗ nhân duyên là gốc, thấy mọi pháp ở chỗ chính chân là nguồn. Tuy đắm trong thực tế phải hiểu rằng thế gian đều như biến hóa. Người minh đạt và chúng sinh chỉ là một pháp, không phải hai pháp. Không rời bỏ nghiệp cảnh, đó là phương tiện thiện xảo. Trong giới hữu vi chỉ rõ pháp hữu vi và không phân biệt với tướng vô vị⁽²⁾, đó là muốn dứt vọng niệm so đo của ta vậy.

Nói xong sư đọc lời kể:

Giác liễu thân tâm bản ngưng tịch

Thần không biến hóa hiện như tướng

Hữu vi, vô vi tòng thử xuất

Hà sa thế giới bất khả lượng

Tuy nhiên biến mãn hư không giới

Nhất nhất quan lại một hình trạng

Thiên cổ vạn cổ nan tỉ huống

Giới giới xứ xứ thường lãng lãng.

Dịch:

Hiểu thấu thân tâm vốn lặng thường

Thần thông mọi tướng biến khôn lường

Tác “hữu”, tác “vô” do đó cả

Hà sa thế giới há đong lường

Hư không mọi cõi tràn đầy khắp

Hình trạng xem ra thảy thảy không

Muôn đời nghìn thuở khôn tày sánh

Chốn chốn nơi sáng lạ đường.

Đúng ngọ hôm ấy dựng đàn hỏa thiêu, học trò thu linh cốt xây tháp phúng thờ.

*

* *

Thiền sư BẢO TÍNH

(?-1034)

Thiền sư MINH TÂM

(?-1034)

Chùa Cảm Ứng, núi Ba sơn, phủ Thiên Đức.

Hai thiền sư đều người huyện Chu Minh. Bảo Tính họ Nghiêm, Minh Tâm họ Phạm, cùng một tuổi, xuất gia làm bạn với nhau từ nhỏ. Lúc đầu, Bảo Tính, Minh Tâm cũng Viên Chiến đều thụ nghiệp với Định Hương trưởng lão, thấu hiểu những điều cốt yếu của Thiền tông. Sau ba người dược truyền tâm ấn, đi các nơi để giáo hóa chúng sinh, nổi tiếng nhất trong chốn tùng lâm thời bấy giờ. Viên Chiểu từng có thơ khen Bảo Tính là người có chí cao thượng (Tập này đã có chuyện riêng về Viên Chiếu, ở đây không nhắc lại)

Hai sư chuyên trì tụng kinh Pháp hoa,hơn mười năm chưa từng sao nhãng, mỗi khi niệm đến phẩm Dược Vương, hai sư đều rơi nước mắt mà bảo nhau:

- Các vị Bồ Tát dốc lòng tu hành trong bao nhiêu kiếp mà đối với tâm Đại Thừa vẫn còn phải phấn phát mạnh mẽ để tinh tiến, không tiếc thân mạng. Huống chi bọn ta sống ở thời mạt pháp, nếu không có lòng chí thành như thế thì đối với chân tâm đại Bồ Đề của Đại Thừa làm sao có thể hy vọng được?

Ngày tháng tư năm Thiên Thành thứ 7 (1034), hai sư định tự thiêu. Vua Lý Thái Tông biết tin sai sứ thỉnh về kinh. Hai sư bèn mở hội giảng kinh rồi cùng vào trong lửa hoả quang tam muội⁽¹⁾, di cốt kết thành thất bảo, vua xuống chiếu đem thất bảo ấy giữ ở chùa Trường Thánh để cúng đường Lý Thái Tông cho là việc kinh dị, đổi niên hiệu là Thông Thụy (1034) sai dựng tháp cúng đường.

*

* *

Thiền sư QUẢNG TRÍ

Chùa Quán Đính, núi Không Lộ.

Thiền sư họ Nham, người kinh đô Thăng Long, là anh của Chương Phụng hoàng phi. Ông là người có tiết tháo thanh cao không để ý đến những điều nhỏ mọn. Khoảng đầu niên hiệu Chương Thánh Gia Khánh (1059-1065), ông bỏ tục tìm đến tham vấn thiên sư Thiền Lão ở Tiên Du. Chỉ nghe một câu nói của Thiền lão sư lãnh hội được yết chỉ Thiền tông. Từ đó sư ngày đêm dốc chí vào Thiền học. Chưa đầy một năm, danh tiếng đồn khắp gần xa. Về sau sư trụ trì ở núi Không Lộ, mặc áo vá, ăn hạt, kết bạn với sơn tăng Minh Huệ. Người ta thường gọi là Hàn Sơn, Thập Đắc tái thế⁽¹⁾.

Sư đương công bố thượng thư Đoàn Văn Khâm kính trọng⁽²⁾tặng thơ:

Trụ tích nguy phong bãi lục trần

Mặc cư ảo mộng vấn phù vân

Ân cần vô kế tham Trừng Thập

Sách bạn trăm anh tại lộ quần

Dịch thơ:

Chống gậy non cao rũ bụi đời

Nằm trong mộng huyễn ngắm mây trôi

Ân cần khôn khéo theo Trừng, thập⁽³⁾

Trói vướng bầy cò lớp mũ đai

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Trong niên hiệu Quảng Hựu (1085 – 1091) sư quy tịch. Đoàn thượng thư thương khóc thảm thiết, làm thơ viếng như sau:

Lâm mao bạch thủ độn kinh thành

Phất tụ cao sơn viễn cánh kinh

Kỷ nguyện tịnh cân xu trượng tịch

Hốt văn di lý yểm thiền quynh

Trai đình u điểu không đề nguyệt

Mộ tháp thùy nhân vị tác minh

Đạo lữ bất tu thương vĩnh biệt

Viện tiền sơn thủy thị chân hình.

Dịch thơ:

Lánh chợ vào rừng tóc bạc phơ

Non cao rũ áo ngát hương thừa

Trùm dép những muốn hầu bên chiếu

Treo giáp đà nghe khép cửa chùa

Trăng dọi sân trai, chim khắc khoải

Tháp không bia chữ, mộ thờ ơ

Bạn thiền thôi cũng đừng thương xót

Non nước ngoài am, đó dáng xưa

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Vua LÝ THÁI TÔNG

Nhà Vua thường đến tham vấn những điều yếu chỉ của đạo thiền với thiền sư Thiền Lão ở núi Thiên Phúc. Những lời chỉ giáo của Thiền sư như mũi kim, mũi dùi, vừa châm vào, vua liền thấy trí não thông sáng. Chỉ trong vòng mấy năm, vua trở thành người ham thích đạo Thiền. Nhân đó, vua cùng các bậc túc thiền, trưởng lão giảng cứu, bàn luận những điều dị đồng. Vua nói trước với mọi người:

- Trẫm nghĩ bàn tới nguồn tâm của Phật tổ, các bậc thánh hiền thuở xưa còn không tránh khỏi điều tiếng chê bai, huống chi là những kẻ hậu học. Nay trẫm muốn cùng các sư giãi bầy tâm ý của mình. Mỗi người hãy làm một bài kệ để xem sự dụng tâm của từng người như thế nào?

Các sư đều vâng mệnh. Mọi người còn đang tìm ý tứ thì vua đã làm xong. Bài kệ như sau:

Bát Nhã chân vô tông

Nhân không, ngã diệc không

Quá, hiện, vị lai Phật

Pháp tính bản lai đồng.

Dịch:

“Bát Nhã” Thực vô tông

Người không, mình cũng không

Phật trước, nay, sau nữa

Pháp tính vốn tương đồng

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Mọi người đều phục vua có tài ứng đối nhanh lẹ.

Thế hệ thứ tám

6 người

Quốc sư THÔNG BIỆN

(? – 1134)

Chùa Phổ Ninh, huyện Từ Liêm.

Quốc sư người hương Đan Phương, họ Ngô, vốn dòng dõi Phật tử, bản tính thông tuệ, học thông tam giáo

Lúc đầu sư tham vấn thiền học, đắc pháp với thiền sư Viên Chiếu⁽¹⁾ở chùa Cát Tường. Sau đó có chiếu chỉ triệu về kinh đô Thăng Long trụ trì chùa Khai Quốc, sư tự xưng hiệu là Trí Không Mùa xuân năm Hội Phong thứ 5 (1096), ngày rằm tháng hai, Phù Thánh Cảm Lính Nhân hoàng thái hậu⁽²⁾đến chùa thiết lễ trai tăng. Trong lúc đàm đạo với các bậc túc tăng kỳ lão, thái hậu hỏi:

- Phật và Tổ nghĩa thế nào? Ai hơn ai kém? Phật trụ phương não? Tổ ở thành nào? Đến nước ta từ bao giờ? Việc truyền đạo ai trước ai sau? Mà người niệm tên Phật đạt tâm ấn của Tổ chưa rõ là những ai?

Bấy giờ mọi người đều im lặng cả, sư thừa rằng:

- Thường trụ ở thế gian, không sinh không diệt thì gọi là Phật. Hiểu rõ tâm tông của Phật, giảng và làm đi đôi với nhau, gọi là Tổ. Chỉ vì những kẻ kém học nói bậy là có bên hơn bên kém mà thôi. Và lại Phật có nghĩa là “Giác” (hiểu biết) vốn lặng lẽ, thường trụ, tất cả chúng sinh đều có cùng lẽ ấy. Chỉ vì tình trần che lấp, trôi nổi theo nghiệp báo mà phân ly ra các cõi Phật vì lòng từ bi mà thị sinh ở đất Thiên Trúc, là vì xứ sở ấy ở vào khoảng chính giữa của trời đất. Phật mười chín tuổi xuất gia, ba mươi tuổi thành đạo. Ở đời thuyết pháp bốn mươi chín năm, mở ra, các pháp môn để giác ngộ cho người đời. Đấy là thời đại hưng giáo vậy. Khi sắp nhập Niết Bàn, lại sợ người ta hiểu làm ý mình, Phật bèn bảo Văn Thù⁽¹⁾: “Ta bốn mươi chín năm chưa từng nói một lời, sao lại bảo là ta có thuyết giáo ư?” Nhân đó Phật cầm cành hoa giơ lên. Mọi người đều chưa hêỉu Phật nói ý gì. Chỉ một mình Ca Diếp tôn già mỉm cười. Phật Biết Ca Diếp đã lĩnh ngộ, bèn đem chánh pháp nhãn tạng⁽²⁾truyền cho. Đó là Tổ thứ nhất của dòng Tầm tông, được trao truyền bên ngoài giáo điển⁽¹⁾

Sau đó ma Đằng⁽²⁾đem pháp ấy vào đất Hán. Rồi Đạt Ma đem tống chỉ sang các nước Lương, Ngụy. Việc truyền pháp đến Thiên Thai trì giả⁽³⁾là thịnh, gọi là Giáo tông. Về tôn chí của Đạt Ma thì đến Tào Khuê Huệ Năng là sáng tỏ, gọi là Thiền Tông. Hai tông này truyền vào nước Việt ta đã lâu năm. Về Giáo tông thì có Mâu Bác⁽⁴⁾, Khương Tăng Hội⁽⁵⁾. Thiền tông thì có phái Tì Ni Đa Lưu Chi⁽¹⁾vào trước, phái Vô Ngôn Thông vào sau. Đó là tổ của hai phái.

Thái hậu hỏi:

- Về Giáo tông thì chưa nói tới, nhưng còn hai phái Thiền tông thì có gì chứng thực không?

Sư đáp:

- Xét truyện Đàm Thiên pháp sư thầy chép rằng: vua Tùy Cao Tổ (581-604) gọi sư là pháp khí và bảo: “Trẫm nghĩ đến đạo từ bi của Điều Ngự⁽²⁾mà không biết làm sao để báo đáp ân đức. Trộm ở ngôi vua, trẫm đã hỗ trợ Tam bảo⁽³⁾khắp nơi: trong nước thì thu xá lị xây 49 bảo tháp; ngoài nước thì dựng 150 chùa tháp để tiêu biểu cho đời. Ở các xứ ngoài như Giao Châu cũng đã nhiều lần cho dựng chùa để ơn phúc nhuần thấm khắp cõi đại thiên. Nhưng xứ ấy tuy vội thuộc mà ràng buộc còn lỏng lẻo. Vậy pháp sư nên chọn những vị sa môn có danh đức đưa sang đó để giáo hóa, khiến cho tất cả đều được đạo Bồ Đề”. Pháp sư Đàm Thiên tâu: “Xứ Giao Châu có đường không với Thiên Trúc. Khi Phật pháp mới đến Giang Đông chưa khắp thì ở Luy Lâu⁽⁴⁾đã có tới hai mươi ngôi bảo tháp, độ được hơn năm trăm vị tăng và dịch được mười lăm quyển kinh rồi”. Như vậy là Phật giáo đã truyền đến Giao Châu trước nước ta. Hồi ấy đã có các vị tăng như Ma Ha Kỳ Vực⁽¹⁾, Khương Tăng Hội, Chi Cương Lương⁽²⁾Mâu Bác v.v... cư trú tại đó. Nay lại có Pháp Hiền thượng sỉ đắc pháp⁽³⁾với Tỉ Ni Đa Lưu Chi truyền bá tông phái của Tổ thứ ba Tăng Xán. Pháp Hiền là vị Bồ Tát sống, hiện trụ trì ở chùa Chúng Thiện, giáo hóa không dưới ba trăm môn đồ, không thua kém gì ở Trung Quốc. Bệ hạ là bậc cha hiền của khắp thiên hạ, muốn bố thí bình đẳng nên định đưa như tăng sang giáo hóa. Nhưng họ đã có người rồi, ta không phải cho người sang nữa. Lại có chứng cứ nữa: tướng quốc đời Đường là Quyền Đức Dư viết trong lời tựa sách Truyền pháp rằng: “Lại sau khi Tào Khê (Huệ Năng) mất, thiền pháp thịnh hành, các dòng đều có kẻ nối, thiền sư Chương Kính Huy đem những điều tâm pháp quan yếu của Mã Tổ đi thi hành giáo hóa ở miền Ngô, Việt. Vô Ngôn Thông đai sĩ đem tông chỉ của Bách Trượng Hoài Hải đi khai ngộ ở Giao Châu”. Đó là chứng cứ vậy.

Thái hậu lại hỏi:

- Sự truyền thừa của hai tông phái ấy thứ tự thế nào?

Sư đáp:

- Phái Ti Ni Đa Lưu Chi thì nay có Lâm Huệ Sinh, Vương Chân Không, Phái Vô Ngôn Thông thì có Mai Viên Chiếu, Nhan Quảng Trí. Dòng của Khương Tăng Hội thì nay có Lôi Hà Trạch. Ngoài ra những phái phụ thì nhiều không kể xiết.

Thái hậu cả mừng, phong sư làm Tăng thống, ban áo cà sa màu tía, ban hiệu là Thông Biện đại sư, hậu thưởng để tỏ rõ inh sủng. Sau Thái hậu lại thỉnh sư vào đại nội, phong làm quốc sư để tham vấn, nhờ đó hiểu sâu tôn chỉ của Thiền ông. Thái hậu có làm kệ Ngô Đạo như sau:

Sắc thị không, không tức sắc

Không thị sắc, sắc tức không

Sắc, không câu bất quản

Phương đắc khế chân tông.

Dịch:

Sắc mà không, không tức sắc

Không là sắc, sắc tức không

Sắc, không đều chẳng quản

Mời Khế hợp chân tông

HOA BẰNG

(TVLT 1)

Về già, sư trụ trì ở chùa Phổ Ninh, mở đàn thuyết pháp. Phàm việc dạy người, sửa mình sư thường dẫn dụng đến kinh Pháp Hoa, vì vậy người đương thời gọi sư là Ngô Pháp Hoa⁽¹⁾

Ngày mười hai tháng hai năm Giáp Dần niên hiệu Thiên Chương Báo Tự thứ 2 (1134) sư lâm bệnh rồi qua đời⁽²⁾.

*

* *

Đại sư MÃN GIÁC

(1052-1096)

Chùa Cứu Liên Giáo Nguyên.

Đại sư Người Lũng Triền, hương An Cách, họ Nguyễn⁽¹⁾huý Trường. Cha là Hoài Tố, làm quan đến chức Trung thư viên ngoại lang.

Khi Lý Nhân Tông còn là thái tử, đã có chiếu chỉ cho con em các danh gia vào hầu trong cung. Ông vốn là người học rộng, nhớ giỏi, học thông Nho, Phật nên được chọn vào trong số đó. Những lúc ở nhà thường suy niệm Thiền na⁽²⁾. Sau khi lên ngôi, Nhân Tông mến tính tình ông thuần hậu chất phác, ban hiệu là Hoài Tín. Trong khoảng niên hiệu Anh Vũ Chiêu Thắng (1076-1084)⁽³⁾ông dân biểu xin xuất gia. Sau khi được thiền sư Quảng Trí ở chùa Quán Đính truyền tâm ấn, sư đeo bình bát đi vân du khắp nơi tìm đạo hữu. Sư đi đến đâu cũng có rất đông người đến xin theo học đạo. Sư đọc kinh Đại Tạng, đạt được tri thức không phải nhờ thầy, trở thành lãnh tụ pháp môn của một thời.

Khi ấy vua nhà Linh Nhân hoàng thái hậu đang lưu tâm Thiền học, cho dựng chùa Cứu Liên Giáo Nguyên ở bên cạnh cung Cảnh Hưng, thỉnh sư đến trụ trì để tiện hỏi han về đạo Phật. Khi nói chuyện, vua và hoàng hậu thường gọi sư là trưởng lão chứ không gọi tên. Một hôm vua nói với sư:

- Bậc chí nhân thị hiện tất phải làm việc cứu giúp chúng sinh, không hạnh nào không cần có đủ, không việc gì không phải chăm lo, chẳng phải chỉ sức định tuệ mà cũng có công giúp ích nên phải kính nhận nó.

Rồi vua phong cho sư làm Hoài Tín đại sư, đứng đầu Giáo Nguyên thiền viên để truyền thụ tâm ấn vô tu vô chứng của Phật tổ. Vua lại xuống chiếu phong cho sư chức Nhập nội đạo trầng Tử y đại sa môn, được dư bàn chính sự, ngang hàng với các quan tam ti, miễn tô thuế cho năm mươi hộ để chi dùng việc đạo.

Ngày ba mươi tháng một năm Hội Phong thứ 5 (1096) sư lâm bệnh, gọi đệ tử đến đọc kệ rằng:

Xuân khứ bách hoa lạc

Xuân lai bách hoa khai

Sự trục nhân tiền quá

Lão tòng đầu thượng đáo

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận

Đình tiền tạc dạ nhất chi mai.

Dịch:

Xuân ruổi, trăm hoa rụng

Xuân tới, trăm hoa cười

Trước mắt việc đi mãi

Trên đầu già đến rồi

Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết

Đêm qua, sân trước, một cành một mai.

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Đêm ấy sư ngồi kiết già thị tịch, thọ 45 tuổi, được mười chín tuổi hạ. Vua Lý Nhân tông ban lễ hậu, các quan công khanh đều đến dâng hương làm lễ hóa táng rồi thu xá lỵ xây tháp tại chùa Sùng Nham ở hương An cách để phụng thở. Vua ban cho sư tên thụy là Mãn Giác.

*

* *

Thiền Sư NGỘ ẤN.

(1020-1088)

Chùa Long An, Ninh Sơn⁽¹⁾, phủ Ứng Thiên.

Thiền sư người Tư Lý, hương Kim Bài, họ Đàm, tên Khí. Mẹ họ Cù, khi chưa lấy chồng nhà ở cạnh nghĩa địa gần khu rừng, thấy người ta đặt bẫy bắt hết cả chim bà nói: “Thà chết mà làm người thiện còn hơn sống mà làm kẻ ác”. Một hôm bà đang ngồi dệt vải có con khỉ lớn từ trong rừng chạy ra ôm lấy lưng bà suốt ngày mới bỏ đi. Sau đó bà biết mình có mang. Đến khi sinh ra, đứa con mặt mũi xấu xí, bà lấy làm ghét, bèn đem bỏ vào rừng. Trong hương có sư cụ người Chiêm Thành họ Đàm trông thấy đem về nuôi, nhân đó đặt tên là Khí (có nghĩa là vứt bỏ). Đến năm lên mười, ông theo học Nho, học vấn ngày một tăng tiến, giỏi cả chữ Hán và chữ Phạn. Năm mười chín tuổi xuất gia, chịu đủ giới luật⁽²⁾, nghiên cứu tinh thông cả hai kinh Viên giácvà Pháp hoa.Sau khi được thiền sư Quảng Trí ở chùa Quán Đính truyền tâm ấn, sư bèn đến núi Ninh Sơn kết am tranh làm chỗ ở, lấy hiệu là Ngộ Ấn. Có tăng khách thỉnh vấn:

- Thế nào là đại đạo?

Sư đáp:

- Con đường lớn.

Khách hỏi:

- Kẻ học này hỏi về đại đạo, thế mà hòa thượng lại đáp là con đường lớn”, đệ tử chưa biết đến bao giờ thì đạt tới đại đạo.

Sư đáp:

- Mèo con⁽¹⁾chưa biết bắt chuột!

Khách hỏi:

- Mèo con có Phật tính không?

- Không.

- Tất cả những vật hàm linh đều có Phật tinh, sao hòa thượng lại nói mèo con không có?⁽²⁾

- Không, ta chẳng phải là vật hàm linh.

- Không phải vật hàm linh, vậy hòa thượng là Phật chăng?

- Ta chẳng phải Phật, cũng chẳng phải vật hàm linh.

Lại có người hỏi:

- Thế nào là Phật, Pháp và Thiền?

Sư đáp:

- Đấng Vô thượng pháp vương ở thân là Phật, ở miệng là Pháp, ở tâm là Thiền. Tuy là ba nhưng quy lại chỉ là một, cũng ví như nước ở ngã ba sông, tuỳ chỗ mà đặt tên. Tuy tên gọi không giống nhau nhưng tính nước thì không khác.

Ngày 14 tháng sáu năm Quảng Hựu thứ 4 (1088) khi sắp thị tịch sư đọc lời kệ sau:

Diệu tính hư vô bất khả phan

Hư vô tâm ngộ đắc hà nan

Ngọc phần sơn thượng sắc thường nhuận

Liên pháp lô trung thấp vị can

Dịch:

Hư vô tính diệu khó vin noi

Riêng bụng hư vô hiểu được thôi

Trên núi ngọc thiêu, màu vẫn nhuận

Trong lò sen nở sắc thường tươi

NGÔ TẤT TỔ

(VHĐL)

Đọc xong sư thanh thản qua đời, thọ 69 tuổi. Học trò để tâm tang ba năm.

*

* *

Thiền sư ĐẠO HUỆ

(?-1073)

Chùa Quang Minh, núi Thiên Phúc, huyện Tiên Du.

Thiền sư người hương chân Hộ, quận Như Nguyệt, họ Âu, tướng mạo đoan chính, giọng nói trong trẻo. Từ năm 25 tuổi xuất gia theo hầu sư Ngô Pháp Hoa⁽¹⁾ở chùa Phổ Ninh học hỏi được nhiều điều uyên áo của cửa huyền. Sau sư đến trụ trì chùa Quang Minh, giữ nghiêm giới luật, chuyên tu thiền định, trong vòng sáu năm lưng không bén chiếu, hiểu sâu phép Tam quán Tam ma địa, học trò đông đến hơn một nghìn người. Tiếng sư tụng kinh ngày đêm cảm hóa cả khỉ vượn trong núi, khiến chúng kéo từng đàn đến chùa nghe kinh. Vì thế danh tiếng của sư vang truyền đến kinh đô.

Năm Đại Đính thứ 20 (1159 đời Lý Anh Tông) hoàng phi Thụy Minh bị ốm, vua sai sứ vời sư đến xem bệnh. Ngày sư lên đường khỉ vượn gào khóc quyến luyến. Khi sư vào cung, vừa đến cửa phòng của hoàng phi thì bệnh của phi bèn khỏi. Vua Lý Anh Tông mừng lắm, mời sư nghỉ lại ở tân quán trong chùa Báo Thiên. Trong khoảng 1 tháng, các quan công khanh, đạo hữu hâm mộ danh tiếng đến tham thính nhiều không kể xiết. Sư bèn đến thuyết pháp ở nhà giảng. Từ đó sư không về núi nữa. Tăng chúng các nơi đến xin làm đệ tử rất đông.

Ngày mồng một tháng 8 năm Ất Hợi niên hiệu Chính Long Bảo ứng thứ 10 (1173), sư lâm bệnh, than rằng:

- Loạn li lan rộng, do đâu mà xẩy ra?

Nói đoạn đọc lời kệ rằng:

Địa, thủy, hỏa, phong, thức

Nguyên lai nhất thiết không

Như văn hoàn tụ tán

Phật nhật chiếu vô cùng.

Dịch:

Đất, nước, lửa, gió, thức

Hết thảy vốn đều “không”

Như mây tan rồi tụ

Phật nhật chiếu không cùng

Sư lại nói:

Sắc thân dữ diệu thể

Bất hợp bất phân ly

Nhược nhân yếu chân biệt

Lô trung hoa nhất chi.

Dịch:

Sắc thân và diệu thể

Chẳng hợp, chẳng lìa xa

Kẻ nào toan tách biệt

Lò lửa, một cành hoa.

HOÀNG LÊ

(TVLT 1)

Canh ba đêm ấy sư lặng lẽ qua đời. Học trò là Quách tăng thống lo liệu lễ vật, đưa thi hài sư về quận nhà làm lễ hóa táng rồi xây tháp ở bên cạnh chùa Long Khám núi Tiên Du, một phần xá lị đem về thờ ở Vạn Tuế tại Thăng Long.

*

* *

Thiền sư BIỆN TÀI

Người Quảng Châu (Trung Quốc), đến nước ta vào thời Lý Thánh Tông (1054 – 1071) nối pháp tự của Thông Biện quốc sư, từng vâng sắc chỉ biên sửa sách Chiếu đối lục.

Thiền sư BẢO GIÁM

(? -1173)

Chùa Bảo Phúc, quận Mỹ Lãng⁽¹⁾.

Thiền sư người hương Trung Thụy, họ Kiều, tên Phù, là người trung tín, kính cẩn, chân thực, chất phác, điềm đạm. Từ nhỏ theo Nho học, có tài viết chữ đẹp, các sách Thi, Thư, Lễ,Dịch không sách nào không để tâm nghiên cứu. Dưới triều vua Lý Anh Tông, ông làm quan đến chức Cung hầu xá nhân. Năm ba mươi tuổi xin thôi việc quan, đến chùa Bảo Phúc ở hương Đa Vân xin xuất gia. Các sách kinh tàng ở chùa ấy đều do tay sư chép. Sau khi sư trụ trì chùa quy tịch, sư tiếp nối làm trụ trì. Chẳng mấy chú ý đến bản thân, sư thường ăn vận đồ sô gai, hàng tơ lụa không bao giờ dùng đến. Năm này qua năm khác cứ giữ một mực như thế. Lúc nghỉ ngơi, sư thường bảo học trò:

Muốn lên cỗ xe truyền đạo của Phật thì phái siêng năng. Muốn thành tựu được sự chính giác của Phật thì phải có trí tuệ. Cũng như người bắn cung, ngoài một trăm bước thì phải dùng sức để bắn tới nơi, nhưng để trúng đích thì không cần dùng sức vậy.

Ngày 7 tháng 5 năm Chính Long Bảo ứng thứ 11 (1173) khi sắp viên tịch, sư đọc bài kệ rằng:

Đắc thành chính giác hãn băng tu

Chỉ vị lao lung tri tuệ⁽¹⁾ưu

Nhận đắc ma ni huyền diệu lý

Chỉ như thiên thượng hiểu kim ô.

Dịch:

Mấy ai thành Phật ở tu hành?

Chỉ trói cùm thêm tri óc mình

Thấu lẽ huyền vi trong ngọc sáng

Là vầng dương hiện giữa trời xanh

NGUYỄN ĐỒNG CHI

(TVLT 1)

Lại một bài khác:

Tri giả do như nguyệt chiếu thiên

Quang hàm trần sát chiếu vô thiên

Nhược nhân yếu thức tu phân biệt

Lĩnh thượng phù sơ tỏa mộ yên.

Dịch:

Trí tuệ như trăng chiếu khắp trời

Sáng trùm trần thế chẳng riêng ai

Ví người hiểu lẽ không phân biệt

Núi phủ mây chiều cây cỏ tươi

ĐàO PHươNG BINH

(TVLT 1)

Sư nói lời cuối:

- Cả Tâm và Ý của Như lai đều không thể hiểu hết được. Chỉ có thể dùng Vô lượng Tri mới biết được. Cho nên biết Tâm Như lai như hư không là chỗ dựa cho tất cả. Trí tuệ của Như lai cũng là như thế.

Nói xong sư qua đời, môn đồ thu xá lị xây tháp phụng thời.

*

* *

Thiền sư KHÔNG LỘ

(?-1119)

Chùa Nghiêm Quang, hương Hải Thanh ⁽¹⁾

Thiền sư họ Dương, người Hải Thanh, nhà mấy đời làm nghề đánh cá, sau bỏ nghề theo tu hành đạo Phật. Sự chuyên chú tu trì pháp môn Đà La Ni (Dharàni).Khoảng niên hiệu Chương Thánh Gia Khánh (1059 – 1065, đời Lý Thánh Tông), sư cùng đạo hữu là Giác Hải đi vân du cõi ngoài, dấu kín tông tích, đến chùa Hà Trạch, ăn rau mặc lá, quên cả thân mình, dứt hết mọi điều mong muốn, một lòng chuyên chú tu tập thiền định. Rồi sư thấy tâm thần, tai mắt ngày càng sáng láng thông tỏ, bay trên không, đi dưới nước, hàng long phục hổ, muôn nghìn phép lạ không lường hết được. Sau sư về bản quận dựng chùa trụ trì.

Một hôm người hầu đến thưa với sư:

- Đệ tử từ khi đến đây chưa được hòa thượng chỉ giáo tâm yếu. Nay có bài kệ xin trình hòa thượng:

Đoàn luyện hâm tâm thủy đắc thanh

Sum sum trực cán đối hư đình

Hữu nhân lai vấn Không vương pháp

Thân tọa bình biên ảnh tập hình.

Dịch:

Rèn luyện thâm tâm tựa nước thanh

Sân thênh cổ thụ tỏa sum cành

Có người thỉnh giáo nguồn pháp Phật

Lưng dựa bình phong, bóng tựa hình.

Sư xem xong nói:

- Ngươi đem kinh đến, ta nhận, đem nước đến, ta uống, sao bảo ta không truyền tâm yếu?

Nói đoạn sư ha hả cười vàng. Sư từng đọc bài kệ:

Tuyển đắc long xà địa khả cư

Dã tình chung nhật lạc vô dư

Hữu thì trực thướng cô phong dính

Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư.

Dịch:

Kiểu đất long xà chọn được nơi

Tình quê lai láng chẳng hề vơi

Có khi xông thẳng lên đầu núi

Một tiếng kêu vang, lạnh cả trời

KIỀU THU HOẠCH

(TVLT)

Ngày 3 tháng 6 năm Kỷ Hợi niên hiệu Hội Tường Đại Khánh thứ 10 (1119) sư thị tịch. Môn nhân thu xá lị táng [ở tháp] trước cửa chùa. Vua Lý Nhân Tông cho sửa sang mở rộng chùa Nghiêm Quang, miễn tô thuế cho 20 hộ để đèn hương phụng thờ.

(Tuổi thọ của sư không khảo được. Nay theo thế thứ truyền pháp ở sách Nam Tông đồ⁽¹⁾ghi lại tại đây).

Thiền sư BẢN TỊNH

(1100-1176)

Am Bình Dương, núi Kiệt Đặc, huyện Chí Linh.

Thiền sư họ Kiều, người hương Phù Diễn, quận Vĩnh Khang. Thuở nhỏ ông hiếu học, hiểu sâu lẽ sinh tử huyền vi của đạo Phật, sửa mình theo đạo đức nhân nghĩa của nhà Nho. Sau ông xuất gia, đắc pháp với thiền sư Mãn Giác ở chùa Giáo Nguyên. Năm Đại Định thứ 2 (1141, đời Lý Anh Tông) sư đến trụ ở núi Kiệt Đặc. Quan hữu bật Ngụy Quốc Bảo kính phục đạo đức của sư kính lễ như thầy. Sau sư nhận lời thỉnh của thánh Dương công chúa đến trụ trì chùa Kiền An ở kinh đô Thăng Long. Sư có bài kệ phát nguyện như sau:

Thế thế sinh sinh

Bất muội phật chỉ

Tự giác giác tha

Vô gian bỉ thứ

Phương tiện đề huề

Nhập ư nhất quỹ.

Dịch:

Kiếp kiếp đời đời

Không mờ ý Phật

Tự giác, giác tha

Không chia ta – vật

Phương tiện giúp nhau

Lối chung bước gấp

MAI XUÂN HẢI

Ngày tháng giêng năm Trinh Phù thứ nhất (1176) đời Lý Cao Tông), sư không bệnh gọi đệ tử đến bảo rằng:

Nhất quỹ nhất quỹ

Thạch miêu dao vĩ

Trịch thân tróc thử

Hoàn hóa vi quỷ

Nhược yếu phân minh

Kim sinh lệ thủy.

Dịch:

Một nẻo, một nẻo

Mèo đá vẫy đuôi

Lao tới vồ chuột

Lại hóa thành quỷ

Nếu mà rõ được

Vàng sinh lệ thủy⁽¹⁾

MINH CHI

Lại đọc bài kệ:

Huyền thân bản tự không tịch sinh

Do như kính trung xuất hình tượng

Hình tượng giác liễu nhất thiết không

Huyễn thân tu du chứng thực tướng.

Dịch:

Thân huyễn vốn từ không tịch sanh

Dường tựa trong gương hiện bóng hình

Hiển rành hình tượng là không huyễn

Thân huyễn phút giây chứng thực tướng

MINH CHI

Đọc kệ xong, sư qua đời, thọ 77 tuổi.

*

* *

Thế hệ thứ mười

12 người, chép thiếu 2 người

Thiền sư MINH TRÍ

(?-1196)

Chùa Phúc Thánh, hương Điển Lãnh.

Sư họ Tồ, còn pháp danh là Thiền Trí, người hương Phù Cầm⁽¹⁾. Ông bẩm tính thông minh, đọc rộng các sách. Đến tuổi trưởng thành có nhân duyên được gặp Đạo Huệ thượng sĩ, bèn bỏ Nho học, mặc áo cà sa, thỉnh vấn được yếu chỉ của đạo huyền. Sư thông hiểu tôn chỉ các kinh Viên giác, Nhân vương, Pháp hoa truyền giảng không biết mệt, được Đạo Huệ đặt cho pháp danh là Minh Trí.

Một hôm sư đang cắt cỏ, có vị tăng khách khoanh tay đến đứng bên cạnh. Sư nhanh tay vung liềm về phía tăng khách, cắt một bụi cỏ. Tăng khách hỏi:

- Người xưa nói: Hòa thượng cắt được cái gì đấy?

Sư giơ cái liềm lên. Tăng khách đỡ lấy rồi vùng tay làm một động tác như cắt cỏ. Sư nói:

- Còn nhớ câu nói sau của ngươi không? Người chỉ cắt được cái kia chứ không cắt được cái này.

Tăng khách thôi hỏi, bỏ đi.

Sư kể lại cho tăng đồ khách nghe chuyện ấy. Vị tăng đồ đứng cạnh nói:

- Người nói là Văn Thù, kẻ im lặng là Duy Ma⁽¹⁾

Sư nói:

- Không nói không lặng, chẳng phải là ngươi sao?

Vị tăng ấy nhận là phải. Sư hỏi:

- Sao không hiện pháp thần thông?

Tăng đáp:

- Đệ tử không từ chối. Nhưng hiện pháp thần thông chỉ sợ hòa thượng thu vào trong đạo.

Sư nói:

- Thế là ngươi chưa phải đã có con mắt của tông phái Giáo ngoại⁽²⁾

Nói đoạn sư đọc kệ rằng:

Giáo ngoại khả biệt truyền

Hy di Tố, Phật uyên

Nhược nhân dục biện đích

Dương diệm mịch cầu yên.

Dịch:

Giáo ngoại khá riêng truyền

Phật, Tổ đạo uyên nguyên

Nếu mong thấy rõ đích

Hãy tìm mây khói lúc nắng xuân lên!

Năm Bính Thìn niên hiệu Thiên Sư Gia Thụy thứ 11 (1169 đời Lý Cao tông) trước khi thị tịch, sư đọc bài kệ:

Tùng phong thủy nguyệt minh

Vô ảnh diệc vô hình

Sắc thân giá cá thị

Không không tầm hưởng thanh.

Dịch:

Thông reo trăng nước sáng

Không ảnh cũng không hình

Sắc thân cũng thế vậy

Hư không tìm tiếng vang!

Đọc kệ xong, sư lặng yên qua đời

*

* *

Thiền sư TÍN HỌC

(?-1190)

Chùa Quán Đính, núi Không Lộ.⁽¹⁾

Thiền sư người hương Chu Minh, phủ Thiên Đức, họ Tô, gia đình mấy đời làm nghề khắc ván in kinh. Từ nhỏ sư đã sống thanh tịnh, không giao du hỗn tạp. Ba mươi hai tuổi theo Du thiền sư đến núi Tiên Du, theo hầu thiền sư Đạo Huệ trong khoảng ba năm, hiểu sâu tông chỉ. Sau đó sư một mình một gậy đi vân du, rồi dừng lại trụ trì chùa Quán Đính. Sư đứng trước tượng Phật đốt ngón tay phát nguyện:

- Đệ tử này đã bao kiếp lao khốn trong vòng trần ai. Nay xin dứt hẳn không quay lại nữa.

Sư chuyên tâm nghiên cứu chép Tam quán của kinh Viên giác.Trong nhiều năm, hàng ngày chỉ ăn một bữa, hình dung khô héo tiều tụy, dứt hết lòng ham muốn. Nhờ đó hiểu sâu chính định Tam quán. Công khanh sĩ thứ ở kinh đô biết sư là bậc cao nhã, ai cũng ngưỡng mộ muốn được học. Sư nói:

- Có lợi tất có nhiễm, có nhiễm tất có lợi. Có nhiễm có lợi thì bậc Bồ Tát không làm, chỉ làm những điều gì không lợi không nhiễm.

Ngày 9 tháng giêng năm Canh Thân⁽¹⁾niên hiệu Thiên Tư Gia Thụy thứ 5 (1190) sư lâm bệnh, gọi tăng chúng đến đọc bài kệ:

Sơn lâm hổ báo

Hoành văn ban bác

Nhược dục chân biệt

Tử thối mẫu trác

Dịch:

Rừng sâu báo hổ

Da vằn loang lổ

Nếu muốn phân rõ

Con kêu mẹ mổ⁽²⁾

Đọc kệ xong [sư qua đời]⁽³⁾

*

* *

Thiền sư TỊNH KHÔNG

(1091-1170)

Chùa Khai Quốc, phủ Thiên Đức

Thiền sư vốn người Phúc Châu (Trung Quốc), họ Ngô. Lúc đầu sư xuất gia thụ giới cụ túc ở Viện Sùng Phúc thuộc bản châu. Năm ba mươi tuổi, sư hành cước về phương nam, rồi dừng lại trụ trì chùa Khai Quốc nước ta. Trong khoảng năm sáu năm sư tu hạnh Đầu đà, mỗi ngày chỉ ăn một nhúm hạt vừng hay hạt mạch, lưng không bén chiếu, chỉ ngồi thiền, mỗi lần nhập định suốt mấy ngày liền mới đứng dậy. Người bốn phương dâng phẩm vật cúng dàng chất đầy chùa. Có lần kẻ trộm đến rình ngoài cửa, sư bèn gọi vào chỉ cho mà lấy. Bấy giờ Nam Khang công chúa có ý muốn lìa tục, ngầm xin sư cho làm lễ xuống tóc xuất gia. Triều đình biết chuyện hạ chiếu bắt sư vào triều. Sư đến cửa khuyết nét mặt vẫn thản nhiên như không có chuyện gì. Vua thấy vậy tỏ ý kính trọng, phong là “Thạc đức danh tăng” (vị danh tăng có đức lớn). Sư có từ không nhận.

Một hôm sư lên nhà giảng, có vị tăng khách chống gậy đến hỏi:

- Thế nào là pháp thân?

Sư đáp:

- Pháp thân vốn không hình.

Khách lại hỏi:

- Thế nào là pháp nhãn?

Sư đáp:

- Pháp nhân vốn không bóng.

Sư lại nói:

- Trước mắt không có pháp. Ý ở trước mắt, còn pháp thì tai không nghe, mắt không nhìn thấy được.

Tăng khách ha hả cười vang. Sư hỏi:

- Khách cười cái gì?

Khách đáp:

- Hòa thượng là bậc xuất gia chưa hiểu tông chỉ, phải đến tham vấn Đạo Huệ mới xong.

Sư nói:

- Liệu có tìm được vị hòa thượng ấy không?

Khách đáp:

- Trên không mái che, dưới không dùi cắm.

Sư bèn cải dạng đi tham thỉnh thiền sư Đạo Huệ ở núi Tiên Du. Đạo Huệ nói:

- Tông chỉ ở đây chẳng phải là không có, nhưng Xà Lê⁽¹⁾làm sao mà bảo nhậm được?

Sư còn nghĩ ngợi, Đạo Huệ quát lớn:

- Ngày trước mắt ngươi đã trượt qua rồi.

Sư liền lĩnh ngỗ yếu chỉ, rồi ở lại hầu hạ Đạo Huệ thiền sư. Sau ba năm sư đắc pháp trở về chùa cũ, nhận môn đồ để truyền thụ.

Một hôm sư gọi tăng chúng đến đọc bài kệ rằng:

Thượng vô phiến ngoã già

Hạ vô trác chùy địa

Hoặc dịch phục trực nghệ

Hoặc sách trượng nhi chi

Động chuyển xúc xứ gian

Tự long được thôn nhĩ.

Dịch:

Trên không viên ngói lợp

Dưới không đất cắm dùi

Người cải dạng đến học

Kẻ chống gậy vào chơi

Khi chuyển động tiếp xúc

Như rồng nhảy nuốt mồi

BĂNG THANH

(TVLT1)

Một thầy tăng hỏi:

- Lời dạy của hòa thượng nghĩa thế nào?

Sư đáp:

- Ngày ngày gặt lúa về

Quanh năm kho đụn rỗng.

(Nhật nhật khứ hoạch hòa

Thì thì không thương lẫm)

Tăng nói:

- Đệ tử chưa hiểu.

Sư nói:

-Sáng mãi trời trăng

Mây trôi tỏa bóng

(Nhật nguyệt trường minh

Phủ văn cái ấm)

Nói đoạn sư lại đọc bài kệ:

Trí nhân vô ngộ đạo

Ngộ đạo tức ngu nhân

Thân cước cao ngọa khách

Hề thức ngụy kiêm chân.

Dịch:

Kẻ trí không ngộ đạo

Ngộ đạo ấy ngu đần

Duổi chân nằm nghỉ khỏe

Chân ngụy chẳng chi cần!

Hỏi:

- Thế nào là Phật?

Đáp:

- Nhật nguyệt sáng soi ức triệu cõi

Ai hay mua móc gội non sông!

(Nhật nguyệt lệ thiên hàm ức sát⁽¹⁾

Thùy tri văn vụ lạc sơn hà)

Hỏi: Làm thế nào hiểu được?

Đáp:

- Mục đồng quen ngủ trên lưng nghé

Đất có anh hùng cưỡi vượt qua

(Mục đông chi quán ngọa ngưu bối

Thổ hữu anh hùng khóa đắc y)

Hỏi:

- Ý Tổ và ý Phật giống nhau, khác nhau thế nào?

Đáp:

- Trèo non vượt biển muôn dặm đều hướng về cửa khuyết.

- Trí tuệ của hòa thượng thật đặc sắc kỳ lạ, sao không cho các đệ tử cùng biết?

- Người thổi lửa, ta làm gạo; ngươi xin ăn, ta lấy bát. Ai phụ bạc ngươi?

Thầy tăng ấy bèn tỉnh ngộ.

Ngày... tháng... năm Chính Long Bảo Ứng thứ 8 (1170, đời Lý Anh Tông), sư sắp thị tịch, gọi tăng chúng đến nói lời vĩnh quyết:

- Các người hãy giữ mình như khi ta còn sống, chớ nhiễm thế tục mà sinh ra đau buồn.

Nửa đêm hôm ấy, sư ngồi kiết già mà viên tịch, thọ hơn 80 tuổi.

(Lời đối đáp cơ duyên trong truyện này so với truyện hòa thượng Giáp Sơn trong sách Truyền đăng có phần nào giống nhau. Xét sách Liệt tổcủa Huệ Nhật thấy chép khách, nhưng không dám cái chính).

*

* *

Thiền sư ĐẠI XẢ

(1120-1180)

Chào Bác Đức, núi Vũ Ninh.

Thiền sư họ Hứa, người phường Đông Tác. Xuất gia từ lúc còn nhỏ, theo tu tập Thiền học với Đạo Huệ thiên sư ở Tiên Du, đã hiểu biết được đại khái. Sư thường xoã tóc quên ăn, không ở hẳn một nơi nào nhật định. Các bậc vương công tranh nhau thờ làm thầy, nhất là Kiến Ninh vương và Thiên Cực công chúa ⁽¹⁾đối với sư lại càng tôn kính. Sư từng dựng chùa ở gò Hồ Nham núi Tuyên Minh để giáo hóa, học trò đến theo học rất đông. Bấy giờ có thầy tăng người nước Tống là Nham Ông cảm mộ danh tiếng của sư, tìm đến thỉnh vấn, tự đốt một ngón tay đem dâng sư để tỏ lòng thành. Người ta nghi ngờ sư có yêu thuật. Trong niên hiệu Thiên cảm Chí Bảo (1174 – 1175) đời Lý Anh Tông, thai úy Đỗ Anh Vũ ra lệnh bắt sư đem về giam ở thành nội, quở trách nặng nề, nhưng sư không hề tỏ ý sợ hãi. Nhờ có Thiên cực công chúa xin với vua nên sư mới khỏi bị tội.

Một hôm vua Lý Anh Tông vời sư đến hỏi:

- Trẫm nhiều phiền cảm, có phép gì chữa khỏi không?

Sư nói:

- Phép thập nhị nhân duyên⁽¹⁾là gốc rễ của vòng sinh tử tuần hoàn. Bệ hạ dùng phép ấy thì đó là thuốc chữa bệnh vây.

Vua hỏi tông chỉ của pháp ấy thế nào, sư đáp:

- Chỉ vì nhân duyên vô minh mà dẫn đến mọi buồn lo khổ não. Muốn cầu Bích Chi Phật⁽²⁾phải hiểu rõ thập nhị nhân duyên để giữ mình thì mới hết nghiệp căn khổ não.

Vua nói:

- Thế thì trẫm phải tĩnh tâm tu tập.

Sư nói:

- Phải cấm trừ nghiệp thức⁽³⁾giữ lòng yên tĩnh thì mới quét sạch phiền não. Ngoài ra không có phép riêng nào đáng phải tu tập. Ngày xưa Lương Vũ Đế từng hỏi Bảo Chí thiền sư, Bảo Chí cũng trả lời như thế. Nay bần đạo trộm phép nói tương tự để bệ hạ tham cứu.

Ngày 5 tháng 2 năm Trinh Phù thứ 5 (1180) sư dặn dò đệ tử xong, đọc kệ rằng:

Tứ xà đồng kiệp bản nguyên không

Ngũ uẩn cao sơn diệc bất tông

Chân tinh linh minh vô khuể ngại

Niết Bàn sinh từ nhậm già lung.

Dịch:

Tứ xà⁽¹⁾cùng giỏ vốn nguyên không,

Ngũ uẩn⁽²⁾non cao chẳng tổ tông

Chân tính sáng thiêng không trở ngại

Niết Bàn sinh tử mặc giam lồng

MAI XUÂN HẢI

Lại đọc tiếp một bài kệ khác:

Thạch mã xỉ cuồng ninh

Thực miêu nhật nguyệt minh

Đồ trung nhân cộng quá

Mã thượng nhân bất hành.

Dịch:

Ngựa đá nhe răng cuồng

Ngày tháng kêu ăn mạ

Trên đường người cùng qua

Cưỡi ngựa, người không đi!

MINH CHI

Canh năm hôm ấy sư uống thuốc độc mà qua đời, thọ 61 tuổi.

*

* *

Thiền sư TINH LỰC

(1112-1175)

Am Việt vương trì, núi Tỉnh Cương, huyện Vũ Ninh.

Thiền sư người Cát Lăng, huyện Vũ Bình, họ Ngô, tên húy là Trạm. Từ thủa nhỏ thông minh, giỏi biện luận, có tài văn nghệ, nhất là viết chữ rất đẹp. Khi du học được gặp thiền sư Đạo huệ, ông bị cuốn hút, bèn dốc lòng nương nhờ đất Phật. Trải bao năm tháng sư ăn rau mặc lá, chuyên tâm tu trì phúc tuệ, đạo tâm ngày càng kiên vững. Đạo Huệ từng bảo sư:

- Tâm ấn của chư Phật đều có cả ở ngươi, không phải tìm ai khác.

Sư nói:

- Đội ơn thầy chỉ giáo, chẳng hay đệ tử nên tru phương nào?

Đạo Huệ đáp:

- Chẳng phải đi đâu xa, cứ về đất cũ Vũ Ninh cũng đủ.

Sư bèn đến núi Tỉnh Cương chụm lều tranh mà trụ, sáng sớm đến đêm khuya lễ Phật sám hối, chứng được phép niệm Phật tam muội⁽¹⁾, tiếng sư tung kinh niệm Phật sang sảng như âm thanh ở chốn Phan thiện.

Sư thường giảng kinh Viên Giác,thấy văn bản kinh sách có chỗ nghĩa lý bất thông thì cầm bút sửa lại, người đương thời thường nói vui là trong miệng sư có chất thư hoàng.

Ngày tháng... năm Thiên Cảm Chí Bảo thứ 2 (1175) sư lâm bệnh, gọi đệ tử đến dặn bảo:

- Các ngươi cần phải siêng lòng cúng dàng, không phải cầu Phật ở đâu khác. Phải trừ dệt hết ác nghiệt, miệng đọc tâm tụng, lấy đức tin mà giảng giải cho chúng sinh. Hãy giữ lòng yên tỉnh thanh không, thân gần kẻ thiện trí thức, lời nói hòa nhã, chẳng bao lâu trong tâm hết sợ hãi, hiểu thấu giáo lý, xa rời ngu mê, truyện không động. Tất cả mọi pháp vô thường, vô ngã, vô tác, vô vi, chỗ nào thấy chênh lệch xa rời phải biết phân biệt để hiểu rõ, như thế mới đáng là người học đạo chân chính. Duyên hóa độ của ta đến nay thế là xong.

Nói đoạn sư đọc bài kệ;

Tiên tuy ngôn cát hậu ngôn hung

Tự thị thừa⁽¹⁾tiên húy bất tòng

Vi ngộ hiện long vi Phật tử

Hối tao thử xuất tịch vô cùng.

Dịch:

Trước tuy là cát, sau là hung

Giáo huấn người xưa tránh chẳng dùng

Vì thấy rồng lên làm Phật tử

Chợt trông chuột hiện lặng vô cùng.

Đọc kệ xong, sư nghiêm trang qua đời, thọ 64 tuổi.

*

* *

Thiền sư TRÍ BẢO

(? – 1190)

Chùa Thanh Tước, núi Du Hí, hương Cát Lị Hi,⁽¹⁾quận Thường Lạc.

Sư người Ô Diên, quận Vĩnh Khang, họ Nguyễn, là cậu của thái úy Tô Hiến Thành đòi Lý Anh Tông. Sư bỏ tục, xuất gia tu hành ở chùa Thanh Tước, ăn gạo hút, mặc áo rách, dễ đến mười năm chỉ dùng một manh áo, cứ ba ngày mới nhóm lửa thổi cơm, chẳng bao lâu da dẻ sần mồi, nhan sắc hô héo. Khi ra đường thấy kẻ nghèo hèn thì khoanh tay tránh lối, gặp người tu hành thì quỳ mà lạy chào. Trong sáu năm, sư chuyên chú tu tập thiền định, sau khi thành đạo bèn chống gậy xuống núi. Từ đó sư đi phổ khuyến các nơi để lo việc sửa cầu, dựng chùa tháp, không nghĩ đến điều lợi.

Có vị tăng khách đến hỏi sư:

- Sinh từ đâu tới? Tử đi về đâu?

Sư còn nghĩ ngợi, tăng khách nói:

- Còn đang nghĩ ngợi

vạn dặm mây trôi

(Nghĩ nghị chi gian

Bạch Văn vạn lý)

Sư không đáp được. Tăng khách bèn quát:

- Chùa tốt mà không có Phật!

Tăng khách nói xong bỏ đi.

Sư than rằng: “ta tuy có lòng xuất gia mà chưa hiểu thấu tông chỉ cũng ví như người đào giếng sâu đến chín nhẫn mà không gặp nước, còn đợi gì mà không bỏ cái giếng ấy đi! Huống chi ta tu thân mà không ngộ đạo, biết tính thế nào”?

Từ đó sư đi vân du bốn phương tìm thấy học đạo. Nghe danh thiền sư Đạo Huệ ở Tiên Du, sư bèn tìm đến tham vấn. Sư lại nêu câu hỏi: “Sinh từ đâu tới, tử đi về đâu?”.

Đạo Huệ đáp:

- Sinh không từ đâu tới, tử chẳng về đâu.

Sư hỏi:

- Thế chẳng phải rơi thoát vào chỗ trống không ư?

Đạo Huệ đáp:

- Chân tính diệu viên, thể tự không tịch; vận dụng tự tại chẳng cùng với sinh tử. Cho nên nói sinh không từ đâu tới, tử chẳng về đâu.

Nghe câu nói ấy, sư bèn lĩnh ngộ, thưa rằng:

- Chẳng nhờ gió cuốn mây bay tạnh

Nào thấy trời thu vạn dặm xanh

(Bất nhân phong quyên phù vân tận

Tranh kiến thanh niên vạn lý thu)

Đạo Huệ nói:

- Người thấy cái gì?

Sư đáp:

- Quen biết khắp thiên hạ

Tri âm được mấy người?

(Tương thức mãn thiên hạ

Tri âm năng kỷ nhân)

Nói xong từ tạ trở về núi cũ. Từ đó, sư tự tin truyền giảng thuyết pháp, lời lẽ kích thiết như xiết đá đánh lửa.

Một hôm sư lên nhà giảng, tăng đồ và tu sĩ ngồi chật như nêm. Có người hỏi:

- Thế nào là “tri túc”?

Sư đáp:

- Phàm người xuất gia, tại gia phải dừng lại ở chỗ “tri túc”. Nếu biết “tri túc” thì ngoài không xâm phạm đến ai mà trong không tổn hại đến mình. Bé mọn như lá cỏ, nếu người ta không cho, mình cũng không nên lấy, huống gì là vật khác? Của cải của người, nếu ta mơ tưởng đến thì cuối cùng không chỉ dừng ở đó mà sẽ sinh lòng trộm cắp. Đến như vợ cả, vợ lẽ của người, nếu ta mơ tưởng thì cũng không dừng ở đó mà sẽ sinh lòng tà dâm. Các ngươi hãy nghe lời kệ của ta:

Bồ Tát tư tài tri chỉ túc

Ư tha từ thứ bất xâm dục

Thảo diệp bất dữ ngã bất thủ

Bất tưởng tha vật đức như ngọc

Bồ tát tự thê phương tri túc

Như hà tha thê khởi thàm dục

Ư tha thê thiếp tha sở hộ

An nhẫn tự tâm khởi tâm khúc.

Dịch:

Của dùng Bồ Tát biết vừa đủ

Đối ngươi thương xót chẳng lấn tham

Vật mọn không cho ta không lấy

Chẳng quản của người đức ngọc lành

Bồ tát vợ nhà còn biết đủ

Tại sao vợ người lai khởi tham?

Thê thiếp của người, người bảo hộ

Đâu nỡ lòng mình khởi vạy tà

THANH TỪ

(TSVN)

Ngày 14 tháng 4 năm Gia Thụy thứ 5 (1190) sư lâm bệnh rồi qua đời. Đệ tử làm lễ hóa táng, thu linh cốt, dựng tháp thờ ở sơn môn.

Thiền sư TRƯỜNG NGUYÊN

(1110 – 1165)

Chùa Sóc Thiên vương, núi Vệ Linh, ⁽¹⁾Bình Lỗ.

Thiền sư người hương Trường Nguyên, huyện Tiên du, họ Phạm, vốn thuộc giống người Bối. Lúc mới xuất gia được thiền sư Đạo Huệ ở chùa Quang Minh truyền tâm ấn. Sâu vào núi Vệ Linh ẩn tích, ăn rau rừng, hạt dẻ, làm bạn với suối, khe, khỉ, vượn, suốt ngày dồi luyện thâm tâm cho đạt được sự hồn thuần để tụng kinh niệm Phật. Trong khoảng năm, sáu năm sư lặng lẽ tu trì nên không ai hay biết. Nhưng cuối cùng rồi danh tiếng của sư cũng lan truyền đến kinh đô. Vua Lý Anh Tông lấy làm hâm mộ, muốn triệu kiến mà không chịu đến. Vua bèn sai bạn cũ của sư là phiên thần Lê Hối đến khuyên mời. Sự nhận lời cùng đi nhưng khi đến chùa Quán Hương lại lấy làm hối, bèn trốn về, nói với học trò:

- Ta đã thân khô lòng nguội, đối với thế tục, phù phiếm hư ngụy có đáng là gì? Có lẽ là do chí hạnh của ta chưa thuần nên còn bị cái lòng lợi danh làm khốn!. Các ngươi hãy nghe lời kệ của ta:

Viên hầu bảo từ qui thanh chướng

Tự cổ thánh hiền một khả lượng

Xuân lai oanh chuyển bách hoa thăm

Thu chi cúc khai một mô dạng.

Dịch:

Khỉ vượn bồng con náu núi ngàn

Từ xưa hiền thánh mấy ai tường?

Xuân sang hoa thắm oanh ca rộn

Thu tới còn riêng cúc nở vàng.

MAI XUÂN HẢI

Sư lại từng nói với môn đồ:

- Lạ thay! Lạ thay! Tại sao lại nói các chúng sinh đều có trí tuệ của Như Lai mà vẫn ngụ si mê hoặc, không thấy, không biết. Ta thường đem đạo lý giáo hóa khiến cho họ lìa bỏ vông tướng chấp trước để tự mình thấy được trí tuệ rộng lớn của Như Lai, được lợi ích an lạc.

Ngày 7 tháng sáu năm Chính Long Bảo ứng thứ 3 (1165), sư se mình, gọi đệ tử đến đọc lời kệ:

Tại quang tại trần

Thường ly quang trần

Tầm phủ trừng triệt

Dữ vật vô hận

Thể ư tự nhiên

Ứng vậy vô ngân

Tồng tương nhị nghi

Đào thải nhân luân

Đình độc vạn vật

Dữ vật vi xuân

Tác vũ thiết nữ

Đả cố mộc nhân.

Dịch:

Ở nơi bóng trần

Thường lìa bóng trần

Lòng dạ trắng trong

Cùng vật không thân

Tài bằng trời đất

Vượt cá nhân luân

Dưỡng muôi muôn vật

Cùng vật vui xuân

Gái sắt đứng múa

Người gỗ đánh trống

THẠCH TỪ

(TSVN)

Đọc kệ xong sư quy tịch, thọ 56 tuổi

*

* *

Thiền sư TỊNH GIỚI

(? – 1207)

Chùa Quốc Thanh, núi Bí Linh, phủ Nghệ An (có thuyết nói chùa Quốc Thanh ở Phủ Trường An)

Thiền sư quê ở hương Giang Mãn, đất Lô Hải Ngung⁽¹⁾họ Chu, húy là Hải Ngung, xuất thân nhà nghèo, tính tình trung thực thuần hậu. Thuở nhỏ ông theo Nho học. Năm hai mươi sáu tuổi bị ốm, chiêm bao thấy người trời xuống cho thuốc, tỉnh dậy thì khỏi bệnh. Từ đó quyết chí xuất gia, tìm các bậc túc thiền trong bản hương để tu tập giới luật. Nghe nói Lăng Sơn là nơi u tịch, có thể đến tìm thầy học đạo. Sư bèn chống gậy đi về phía đông. Trong khoảng bẩy năm theo hầu thiền sư Báo Giác ở chùa Viên Minh, chỉ nhờ một câu nói của sư mà lĩnh ngộ tông chỉ.

Ngày tháng mười năm Quý Tỵ niên hiệu Chính Long Báo ứng (1173) tước khi thị tịch, sư Báo Giác bảo Tịnh Giới:

- Sinh, lão, bệnh, tử là lẽ thường của thế gian, há riêng mình ta được miễn thông lệ ấy hay sao?

Sư hỏi:

- Hôm nay hòa thượng thấy trong người thế nào?

Bảo Giác cười rồi đọc bài kệ:

Vạn pháp quy không vô sở y

Quy tịch chân như mục tiền ky (cơ)

Đạt ngộ tâm viên vô sở chỉ

Thủy thủy tâm nguyệt dẫn tâm nghi⁽¹⁾

Dịch:

Muôn pháp về không, không thể nương

Chân như lặng lẽ hiện chán chường

Thấu tột nguồn tâm không chỗ chỉ

Nước tâm bóng nguyệt bặt nghĩ lường.

THANH TỪ

(TSVN)

Báo Giác đọc kệ xong trao pháp cụ cho Tịnh Giới rồi quy tịch.

Từ đó Tịnh Giới đi du phương hành hóa, sau dừng lại ở chùa Quốc Thanh. Tại đây sư tu Đầu đà khổ hạnh trong khoảng sáu năm không xuống núi. Sư có phép lạ hàng long phục hổ, cảm hóa thần thông. Châu mục Phạm Từ hâm mộ danh đức đem hậu lễ thỉnh sư cho đúc chuông đồng kính tiến để nhà chùa treo trấn giữ sơn môn.

Mùa hè năm Trinh Phù thứ 2 (1177) gặp đại hạn, vua Lý Cao Tông xuống chiếu cho các danh tăng làm lễ cầu đảo đều không ứng nghiệm. Vua từ lâu đã nghe danh tiếng của sư, bèn sai sứ thỉnh sư về kinh. Sư nghỉ ở chùa Báo Thiên đến nửa đêm thắp hương đứng giữa sân chùa tụng niệm cầu khấn, trời bèn đổ mưa. Vua hết lời khen ngợi sùng ái, thường gọi là Vũ sư (vị sư giỏi thuật cầu mưa). Nhân dịp đó vua triệu sư vào ở gần điện riêng để tiện hỏi về Phật pháp, ban thưởng rất trọng hậu.

(Tục truyền: sư xuất gia khi còn tuổi đinh tráng, ở nhà còn thiếu thuế. Chị gái là Chu Thị Hằng năm vẫn phải nộp thay. Sư nhớ việc đó nhưng không biết làm thế nào để xin miễn được. Khi nghe tin triều đình xuống chiếu cầu mưa, sư bèn lén về nhà báo chị cho đào một cái ao sau vườn. Đêm đến sư thắp hương tụng niệm cầu đảo, một lát sau trời mưa nước đầy ao. Quan địa phương kinh lạ tâu về triều. Vua cả mừng sai sứ thỉnh sư về kinh. Sư nghỉ ở chùa Báo Thiên, đêm hôm sau thắp hương cầu đảo, quả nhiên được mưa to. Nhờ việc ấy sư được độ làm tăng⁽¹⁾, lại miễn tô thuế cho cả họ (trong năm ấy).

Năm Trinh Phù thứ tư (1179) chùa Chân Giáo ở núi Vạn Bảo làm xong, vua triệu các bậc danh tăng có đức vọng về dự hội khánh thành. Sư ứng chiếu đến cửa khuyết, nghỉ ở gác Lâm Tê. Bấy giờ trời mưa dâm, đường sá lầy lội phương hại đến viện mở hội chùa. Sư lập đàn cầu tạnh, mưa liền ngớt. Xong hội chùa bẩy ngày trời lại mưa như cũ.

Sau sư trở về bản hương lo liệu trung tu chùa Quảng Thánh. Trong lúc đi các nơi quyên mộ để đúc chuông làm trống, có khi trời kéo mấy đen sắp mưa, sư đứng giữa sân giơ gậy trừng mắt nhìn lên, chỉ trong chốc lát mây tan; mặt trời lại xuất hiện. Về sau qua nhiều lần binh hoả mà quả chuông do sư đúc ở chùa Quảng Thánh đến nay vẫn còn. Sau sư trở về chùa Quốc Thanh giảng hóa cho môn đồ. Có vị tăng hỏi về Phật lý, sư đáp:

- Ta với ngươi!

Sư lại nói:

- Tính của tâm tức là Như Lai tạng⁽¹⁾. Cho nên đạt được tâm tự tính thì thanh tịnh.

Ngày bẩy tháng bẩy năm Trị Bình Long ứng thứ 3 (1207) trước khi thị tịch, sư đọc bài kệ:

Thử thì thuyết đạo hãn tri âm

Chỉ vì như tư đạo táng tâm

Hề tự Tử Kỳ ta sảng sẩm

Thỉnh lai nhất đại Bá Nha cầm.

Dịch:

Thời này bàn Đạo ít tri âm

Vì đạo ngày nay đã mất tâm

Ai giống Tử Kỳ nghe nhạc giỏi

Bá Nha đàn thoảng, hiểu tinh thâm.

HOÀNG TRUNG THÔNG

(TVLT1)

Lại đọc thêm một bài nữa:

Thu lai lương khí sảng hung khâm

Bát đấu tài cao đổi nguyệt ngâm

Kham tiếu thiền gia si độn khách

Vi hà tương ngữ dĩ truyền tâm.

Dịch:

Êm dịu hơi thu mát cõi lòng

Tài thơ ngâm chọi bóng trăng trong

Cửu thiền những thẹn người si độn

Để lại câu gì, nghĩ chửa thông.

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Nói xong sư ngồi kiết già mà tịch:

(Nguyên chú:truyện này có chỗ hơi khác với quốc sử và văn bia, nay khảo cứu lại.)

*

* *

Thiền sư GIÁC HẢI

Chùa Diên Phúc, hương Hải Thanh.

Thiên sư họ Nguyễn, người hương Hải Thanh, từ nhỏ làm nghề đánh cá, thường lấy thuyền làm nhà, lênh đênh trên sông biển. Năm 25 tuổi bỏ nghề cũ, cắt tóc đi tu. Lúc đầu sư cùng với Không Lộ theo học đạo với Hà Trạch⁽¹⁾. Sau sư nối pháp tự của Không Lộ. Thời Lý Nhân Tông, sư và Thông Huyền chân nhân có lần được vời vào hoàng cung ngồi hầu vua trên bệ đã mát ở hiên điện chính, chợt có đôi cắc kè đậu gần đó kêu vang lên rất chối tai. Vua bảo Thông Huyền xua đi. Thông Huyền lặng lẽ niệm chú, một con liền rơi xuống. Thông Huyền cười bảo sư:

- Còn một con nữa xin nhường hòa thượng! Giác Hải bèn chú mục nhìn, chỉ nháy mắt con cắc kè kia cũng rơi nốt. Vua lấy làm lạ, làm thơ khen ngợi như sau:

Giác Hải tâm như hải

Thông Huyền đạo hựu huyền

Thần thông kiêm biến hóa

Nhất Phật, nhất Thần tiên

Dịch:

Giác Hải lòng như biển

Thông Huyền đạo rất huyền

Thần thông kiêm biến hóa

Một Phật, một Thần tiên.

PHẠM TRỌNG ĐIỀM⁽¹⁾

Do chuyện đó tên tuổi Giác Hải đồn vang khắp thiên hạ, cả tăng, tục đều kính mộ. Vua Lý Nhân Tông lấy lễ tiếp đãi như thầy. Mỗi khi xa giá về hành cung ở Hài Thanh, vua thường đến chùa Diên Phúc trước. Vua hỏi Giác Hải:

- Sư có thể cho nghe về phép thần túc không?⁽²⁾

Sư bèn làm tám phép thần biến, rồi tung người nhảy lên không cao đến mấy trượng, trong chốc lát lại nhảy xuống chỗ cũ. Vua và các quan đều vỗ tay khen ngợi. Vua ban cho một chỗ kiệu, mỗi khi về kinh được phép vào hoàng thành.

Đến đời Lý Nhân Tông, vua nhiều lần triệu mời, nhưng sư đều lấy cớ già yếu từ chối không về kinh.

Có vị tăng hỏi:

- Phật và chúng sinh thì ai là khách, ai là chủ?

Sư đọc bài kê mà đáp:

Liễu dụng⁽³⁾nữ đầu bạch

Báo nhĩ tác giả thức

Nhược vẫn Phật cảnh giới

Long môn tao điểm ngạch⁽¹⁾.

Dịch:

Biết dùng gái đầu bạc

Bảo ông người khéo biết

Nếu hỏi cảnh giới Phật

Cửa rồng gặp điểm trán

Khi sư lâm bệnh, gọi đệ tử đến đọc kệ rằng:

Xuân lai hoa điệp thiện tri thì

Hoa điệp ưng tu cộng ứng kỳ

Hoa điệp bản lai giai thị huyễn

Mạc tu hoa điệp hướng tâm trì.

Dịch:

Xuân sang hoa bướm khéo quen thì

Bướm lượn hoa cười vẫn đúng kỳ

Nên biết bướm hoa đều huyền ảo

Thây hoa mặc bướm, để lòng chi

NGÔ TẤT TỐ

(VHĐL)

Đêm ấy có ngôi sao lớn rơi xuống phía đông nam nhà phương trượng. Sư ngồi nói chuyện đến sáng rồi trang nghiêm qua đời. Vua xuống chiếu miễn thuế cho ba mươi hộ để đèn hương thờ phụng, cho hai người con trai⁽²⁾ra làm quan để tỏ ý biểu dương khen thưởng.

Thiền sư NGUYỆN HỌC

(? 1181)

Chùa Quảng Báo, hương Chân Hộ, quận Như Nguyệt.

Thiền sư họ Nguyễn, người hương Phù Cầm, thuở nhỏ thụ pháp với thiền sư vẫn trì ở chùa Mật Nghiêm, lĩnh hội được yếu chỉ. Rồi sư đến ẩn cư ở núi Vệ Linh, chuyên chú tu tập phạn hạnh.

Ròng rã mười hai năm trời, mỗi lần tọa thiền nhập định ngồi liền ba ngày mới đứng dậy. Sư thường trì tụng bài chú Hương Hải đại bi Đà La Ni, cầu mưa, trị bệnh luôn ứng nghiệm. Vua Lý Anh Tông cảm phục sư có phép thần thông linh nghiệm, ban chiếu chỉ cho sư được phép ra vào cung cấm để tiện việc cầu cúng, chữa bệnh.

Sau sư cáo lão trở về chùa trụ trì. Môn đồ xin thụ pháp đến hơn trăm người.

Ngày 11 tháng sáu năm Thiên Cảm Chí Bảo thứ 8 (1181) trước khi thị tịch, sư bảo tăng chúng rằng:

Đạo vô ảnh tượng

Xúc mục phi dao

Tự phản suy cầu

Mạc cầu tha đắc

Túng nhiêu cầu đắc

Đắc tức bất chân:

Thiết sử đắc chân

Chân thị hà vật?

Dịch:

Đạo không hình ảnh

Trước mắt chẳng xa

Xoay lại tìm ta

Chớ tìm đâu khác

Dẫu có tìm được

Được chẳng phải chân

Dù có được “chân”

“Chân” là gì vậy?

Cho nên các Phật Tam thế, Tổ các đời truyền thụ tâm ấn đều như thuyết ấy. Các ngươi hãy nghe lời kệ của ta.

Liễu ngộ thân tâm khai tuệ nhãn

Biến hóa linh thông hiện th ực tướng

Hành trụ, tọa, ngọa, độc trác nhiên

Ứng hiện hóa thân bất khả lượng

Tuy nhiên sung tắc biến hư không

Quan lai bất kiến như hữu tướng

Thế gian vô vật khả tỷ huống.

Trường hiện linh quang minh lãng lãng

Thường thời diễn thuyết bất tư nghi

Vô đắc nhất ngôn dĩ vi đương

Dịch:

Giác ngộ thân tâm bừng tuệ nhãn

Linh thông biến hóa hiện thực tướng

Đi đứng nằm ngồi mặc an nhiên

Ứng hiện hóa thân không thể lượng

Tuy rằng đầy ắp khắp hư không

Xem ra chẳng thấy như hình tướng

Thế gian chẳng vật nào sáng ngang

Linh quang mãi mãi vẫn ngời sáng

Thường thì nói ra chẳng nghi ngờ

Nhưng chẳng lời nào cho thỏa đáng

MAI XUÂN HẢI

Một bản dịch khác:

Rõ hiểu thân, tâm mắt tuệ mở

Biến hóa linh thông, bày thực tướng

Đi đứng nằm ngồi, riêng siêu việt

Ứng hiện hóa thân không thể lường

Tuy hiện khắp đầy rẫy như không

Xem ra nào thấy có tướng gì

Thế gian không có gì sánh được

Thường hiện ánh thiêng sáng sáng ngời

Luôn luôn thuyết pháp bất tư nghì

Không một lời nào xem thỏa đáng

M.C.

Nói xong sư ngồi kiết già mà qua đời.

(Nguyên chú:Truyện này, giữa bản lưu truyền lâu nay và truyện Huệ Tứ trong sách Truyền đăng hơi giống nhau. Nay theo như sách Liệt tổ yếu ngữcủa Huệ Nhật đã chép)

*

* *

Thế hệ thứ mười một

9 người, chép thiếu 8 người

Thiền sư QUẢNG NGHIÊM

(1122-1190)

Chùa Tịnh Quả, hương Trung Thụy, huyện Trương Canh.

Thiền sư họ Nguyễn, người Đan Phượng, từ nhỏ mồ côi cha, theo hầu cậu là Bảo Nhạc, được khai tâm học đạo. Sau khi cậu mất ông đi hành cước khắp nơi để tham vấn thiền học. Nghe tiếng sư Thiền Trí⁽¹⁾thuyết pháp giảng hóa ở chùa Phúc Thánh, hương Điển Lãnh, sư tìm đến xin làm đệ tử. Một hôm nghe Thiền Trí giảng Tuyết Đậu ngữ lục,đến đoạn hai thầy Đạo Ngô và Tiên Nguyên đến nhà người điếu tang, đối đáp về vấn đề sinh tử, sư dương như có điều sở đắc, bèn hỏi:

- Thoại đầu này người xưa nói về cái lẽ ở trong sinh tử, không biết có còn hợp lý nữa hay không?

Thiền Trí hỏi lại:

- Người có hiểu được cái lý ấy không?

Sư hỏi:

- Thế nào là lý không sinh tử?

Thiền Trí đáp:

- Chỉ ở trong sinh tử mới biết được!

Sư đáp:

- Phải đạt được vô sinh đã!

Thiền Trí nói:

- Vậy là ngươi liễu ngộ rồi.

Sư bừng hiểu, hỏi:

- Lấy gì bảo nhậm?

Thiền Tri nói:

- Hiểu rồi lại vẫn giống như chưa hiểu!

Sư bèn sụp xuống lạy tạ. Từ đó danh tiếng của sư lan truyền trong chốn Thiền lâm. Rồi đó, sư đến trụ trì ở chùa Thánh Ân hương Siêu Loại. Sau thượng thư bộ binh là Phùng Giáng Tường hâm mộ danh tiếng của sư, mời về truyền giảng tông chỉ ở chùa Tịnh Quả, tăng lữ gần xa đến theo học đều được tiến ích.

Một hôm, đệ tử thân cận là Thường Chiếu đưa kinh Kim Cương đến hỏi sư:

- Nói Như Lai đắc pháp thì cái pháp ấy vốn không thực không hư, vậy đó là pháp gì?

Sư đáp:

- Người đừng bài báng Như Lai mới được!

Thường Chiếu nói:

- Hòa thượng cũng không nên bài báng lời trong kinh.

Sư hỏi:

- Kinh ấy do ai nói?

Thường Chiếu nói:

- Xin hòa thượng đừng nhạo đệ tử nữa. Há chẳng phải đó là lời của Phật hay sao?

Sư đáp:

- Nếu là lời Phật nói thì tại sao Kinh lại có câu: “Nừu nói Như Lai có thuyết pháp điều gì thế tức là bài báng Phật”?

Thường Chiếu không trả lời được.

Lại một vị tăng hỏi:

- Thế nào là Pháp thân?

Sư đáp:

- Pháp thân vốn không tướng.

Tăng hỏi lại:

- Thế nào là Bát Nhã?

Sư đáp:

- Bát Nhã vốn không hình.

Hỏi:

- Thế nào la cõi Tịnh quả?

Đáp:

- Như ngôi mộ cổ dưới cây thông, cây bàng.

- Thế nào là người trong cõi?

- Một mình ngồi trong cái bình bịt miệng!

- Chợt gặp kẻ tri âm thì tiếp thế nào?

- Cứ thoải mái mà rướn đôi mày!

Vị tăng ấy lại hỏi:

- Lớp con cháu của Âu công ở chùa Kiến Sơ thì thế nào?⁽¹⁾

Đáp:

- Kẻ ngu nước Sở!

Vị tăng im lặng không hỏi nữa.

Ngày 15 tháng 2 năm Canh tuất niên hiệu Thiên Tư Gia Thụy thứ 5 (1190), sư lâm bệnh, gọi đệ tử đến đọc bài kệ rằng:

Ly tịch phương ngôn tịch diệt khứ

Sinh vô sinh hậu thuyết vô sinh

Nam nhi tự hữu xung thiên chi

Hưu hưởng Như Lai hành xứ hành.

Dịch:

Thoát tịch diệt xong, bàn tịch diệt

Sau vô sinh, hãy nói vô sinh

Làm trai lập chí xông trời thẳm

Theo gót Như Lai luống nhọc mình.

NGUYỄN ĐỨC VÂN - ĐÀO PHƯƠNG BÌNH

(TVLT1)

Đọc xong sư chắp tay thanh thản mà qua đời,

thọ 69 tuổi. Thượng thư Phùng Giáng Tường làm lễ hỏa thiêu, xây tháp phụng thờ.

*

* *

Thế hệ thứ mười hai

7 người, chép thiếu 6 người

Thiền sư THƯỜNG CHIẾU

(? – 1203)

Chùa Lục Tổ⁽¹⁾hương Dịch Bảng, phủ Thiên Đức.

Thiền sư họ Phạm, người hương Phù Ninh, giữ chức Quảng từ cung lệnh đô tào triều Lý Cao Tông. Sau từ quan, xuất ra học đạo với sư Quảng Nghiêm ở chùa Tịnh Quả được sư đích thân truyền thụ pháp chỉ. Sư theo hầu Quảng Nghiêm mấy năm rồi đến trụ trì thuyết pháp tại chùa cổ ở phường Ông Mạc, sau mới về chùa Lục Tổ. Môn đồ đến theo học ngày càng đông. Có vị tăng hỏi:

- Khi ta và vật vin nhau thì thế nào?

Sư đáp:

- Vật ngã lưỡng vong

Tầm tính vô thường

Dị sinh dị diệt

Sát na bất đình

Thùy thị phan duyên

Sinh vi vật sinh

Diệt vi vật diệt

Bỉ pháp sở đắc

Thường vô sinh diệt

Dịch:

Ta vật quên hết

Tâm tính không thường

Dễ sinh dễ diệt

Chớp mắt chằng dừng

Ai vin mà biết?

Sinh là vật sinh

Diệt là vật diệt

Pháp kia sở đắc

Thường không sinh diệt

Tăng nói:

- Đệ tử chưa hiểu, xin thầy chỉ giáo lại cho.

Sư đáp:

- Hiểu thế nào là Tâm mà tu đạo chỉ dụng sức ít mà dễ thành. Không hiểu Tâm mà tu đạo thì phí công vô ích.

Hỏi:

- Thế nào là pháp thân tràn khắp mọi nơi?

Sư đáp:

- Như một lỗ chân lông mà biểu hiện đủ pháp giới thì tất cả lỗ chân lông đều như thế. Nên biết nếu Tâm không thì không một kẽ hở nào không phải là thân Phật. Vì sao vậy? Vì pháp thân ứng hóa thành Phật, không chỗ nào không đến. Phải biết đúng như thế. Như Lai dùng sức Tâm tự tại, trong chỗ không khởi không chuyển mà chuyển pháp luân⁽¹⁾; biết tất cả mọi pháp thường không khởi cho nên dùng ba thứ pháp⁽²⁾, nói là đoạn nhưng không phải là đoạn mà chuyển pháp luân; biết tất cả mọi pháp đều chấp một bên, cho nên chỉ ở chỗ lìa dục nhưng không trừ dục mà chuyển pháp luân; đi vào chỗ hư không còn tất cả mọi pháp, cho nên không ngôn thuyết mà chuyển pháp luân; biết tất cả mọi pháp đều không thể nói rằng lời, cho nên dùng cứu cánh là sự im lặng mà chuyển pháp luân; biết tất cả mọi pháp đều có tính Niết Bàn cho nên nói: tính không tướng, tính không tận, tính không sinh, tính không diệt, tính không phải là ta mà cũng chẳng phải là không ta, tính không phải là chúng sinh mà cũng chẳng phải không là chúng sinh, tính không phải là Bồ Tát, tính không phải là pháp giới, tính không phải là hư không, mà cũng không phải là tính của bậc chính giác (Phật)

Nói xong sư đọc bài kệ:

Tại thế vi nhân thân

Tâm vi Như Lai tạng

Chiếu diệu thả vô phương

Tâm chi cánh nguyệt khoáng.

Dịch:

Ở thế là nhân thân

Tâm là Như Lai tạng

Chiếu dọi khắp muôn phương

Nếu tìm không thấy bóng

Ngày 24 tháng chín năm Thiên Gia Bảo Hựu thứ 2 (1203) sư bảo là đau tim, gọi tăng chúng đến đọc kệ:

Đạo bản vô nhan sắc

Tần tiên nhật nhật khoa

Đại thiên sa giới ngoại

Hà xứ bất vi gia.

Dịch:

Đạo vốn không màu sắc

Ngày ngày lại mới tươi

Ngoài đại thiên sa giới

Đâu chẳng phải nhà ngươi

Nói xong sư ngồi kiết già mà tịch. Đệ tử là bọn Thần Nghi làm lễ hỏa táng, thu xá lị xây tháp phụng thờ.

Sư từng làm sách Nam tông tụ pháp đồmột quyển, lưu hành ở đời⁽¹⁾

*

* *

Thế hệ thứ mười ba

5 người, chép thiếu 3 người

Cư sĩ THÔNG SƯ

(? – 1228)

Sư người Ốc hương huyện An La, họ Đặng. Lúc đầu sư cùng Quách Thần Nghi ở chùa Thắng Quang theo học đạo thiền sư Thường Chiếu ở chùa Lục Tổ. Một hôm vào phòng hỏi thầy:

- Làm thế nào hiểu rõ Phật pháp?

Thường Chiếu đáp:

- Phật pháp không thể biết rõ, hiểu điều này thì sẽ không cần hiểu pháp. Các Phật đều tu hành như không có pháp gì để biết rõ được. Chư Phật đều như thế. Tu tất cả pháp đều bất khả đắc.

Sư lĩnh ngộ yếu chỉ, trở về bản hương truyền giảng giáo pháp, học trò đến theo học rất đông. Những người đến tham vấn đều được sư truyền thụ tâm ấn. Có người hỏi:

- Thế nào là người xuất thế?

Sư đáp:

- Ngươi không nghe người xưa nói hay sao? “Ngũ uẩn” đều không tứ đại vô ngã, chân tâm không tướng⁽¹⁾, không đến không đi; khi sinh tính không đến, khi chết tính chẳng đi; yên tĩnh viên tịch, tâm cảnh vẫn như một. Phải hiểu được như vậy mới chóng đốn ngộ, không bị ba đời ràng buộc. Như thế là người xuất thế, tất thảy các điều ấy không thể tách rời nhau.

Lại hỏi:

- Thế nào là nghĩa “vô sinh”?

Sư đáp:

- Cần phải hiểu tính của các uẩn đều không tịch. Vì hư không nên không thể diệt. Đó là nghĩa “vô sinh”.

Hỏi:

- Thế nào là lý vô sinh?

Đáp:

- Phải điều tiết được ngũ uẩn mới làm lộ rõ được tính không của nó. Tính không thì không thể diệt. Đó là lý vô sinh.

Lại có vị tăng hỏi:

- Thế nào là Phật?

Đáp:

- Tâm vốn là Phật, cho nên Tam tạng Huyền Trang đời Đường nói: “Chỉ liễu ngộ đất lòng cho nên gọi tổng trì, ngộ pháp vô sinh gọi là Diệu giác.

Sau sư qua đời ngày tháng 7 năm Mởu Tí niên hiệu Kiến Trung thứ 4 (1228) đời Hoàng Triều (Trần).

*

* *

Thiền sư THẦN NGHI

(?-1216)

Chùa Thắng quang, hương Thị Trung, Kim Bài.

Thiền sư người đất ngoại trại, họ Quách, gia đình mấy đời tu hành thanh tịnh. Lúc đầu sư xuất gia học đạo với thiền sư Thường Chiếu ở chùa Lục Tổ. Khi Thường Chiếu sắp thị tịch, sư hỏi:

- Tại sao người khi thời tiết đến⁽¹⁾đều chết như thế tục cả?

Thương chiếu hỏi lại:

- Ngươi nhớ được mấy người không theo thế tục?

Sư đáp:

- Chỉ mình tổ Đạt Ma thôi

Thường chiếu hỏi:

- Có gì kỳ lạ?

Sư đáp:

- Một mình bay lượt trở về trời Tây.

Thường Chiếu hỏi:

- Núi Hùng Nhỉ là nhà ai?

Sư đáp:

- Chỉ là chỗ chôn quan tài đựng chiếc giày mà thôi!

Thường Chiếu nói:

- Nói dối người để vụ lợi ắt là Thần Nghi!

Sư đáp:

- Chẳng phải là Tống Văn nói dối, còn việc Trang Đế cho phát quật quan tài nữa thì sao?

Thường Chiếu Quát:

- Toàn chuyện chó sủa suông cả!

Sư hỏi:

- Hòa thượng cũng theo thế tục chăng?

Thường Chiếu đáp:

- Theo tục.

Sư hỏi:

- Sao lại thế?

Thường chiếu nói:

- Để hòa đồng với mọi người.

Sư bỗng tỉnh ngộ, sụp xuống lạy tạ, nói:

- Trước đây đệ tử hiểu lầm cả rồi.

Thường Chiếu bèn quát lên một tiếng. Sư lại hỏi:

- Đệ tử theo hầu hòa thượng đã bao năm nay mà chưa biết ai là người đầu tiên truyền đạo vào nước ta? Xin hòa thượng chỉ giáo cho đệ tử được biết thế thứ các đời truyền pháp, ngõ hầu cho người học đạo ngày nay được biết nguồn gốc.

Thường Chiếu khen sư có lòng khẩn thiết, bèn lấy tập sách Chiếu đối bản⁽¹⁾của sư Thông Biện và những điều ghi chép về các tông phái để phân biệt thế thứ nối pháp của các dòng ⁽¹⁾đưa cho xem. Sư xem xong hỏi thêm:

- Hai phái Nguyễn Đại Điên, Nguyễn Bát Nhã sao không thấy chép trong tập này?

Thường Chiếu đáp:

- Chắc là Thông Biện có ý gì đó.

Ngày 18 tháng 2 năm Bính Tí niên hiệu Kiến Gia thứ 6 (1216) sư đem tập phả đồ của Thường Chiếu trao cho mình truyền lại cho đệ tử là Ẩn Không, dặn rằng:

- Bây giờ tuy loạn, ngươi hãy giữ sách này, cẩn thận không để binh hỏa hủy hoại thì tổ phong ta sẽ không mai một.

Nói xong sư qua đời.

(Nguyên chú:Ẩn Không trước ở huyện Na Ngạn⁽²⁾, Lạng Châu người đương thời gọi là Na Ngạn đại sư)

*

* *

Thế hệ thứ mười bốn

5 người, chép thiếu 3 người

Thiền sư TỨC LỰ

Chùa Thông Thánh, huyện Chu Minh,phú Thiên Đức.

Thiền sư còn có tên là Tịnh Lự, người hương Chu Minh, thuở nhỏ thông minh, theo nghiệp Nho đã học đủ các sách kinh điển. Sau đó Nho theo học Phật giáo với Thông Thiền cư sĩ, tham vấn học hỏi những lẽ huyền vi. Một hôm vào ngày giải hạ⁽¹⁾sư bủa lưới bắt được con cá trê, đem đến biếu thầy. Thông Thiền kinh sợ nói:

- Ngươi đã xuất gia mà còn phạm sát, làm sao khỏi bị quả báo ngày sau?

Sư đáp:

- Lúc ấy đệ tử không thấy có vật này, mà cũng không thấy có bản thân mình, cũng chẳng biết quả báo sát sinh, cho nên mới làm như thế.

Thông Thiền biết sư là một pháp khí ⁽²⁾bèn cho vào phòng mặt truyền tâm ấn rằng:

- Nếu ngươi dùng được đất lòng ấy thì dù có phạm vào năm điều tội ác, bấy điều phải xấu hổ⁽¹⁾thì cũng vẫn thành Phật.

Lúc ấy có thầy tăng đứng bên cạnh nghe trộm được, bèn kêu lên:

- Khổ quá. Nếu như có việc ấy thì tôi cũng không tin như thế!

Thông thiền bèn nghiêm giọng quát:

- Giặc! Giặc! Là phi nhân sao dám trộm nghe?

Nghe câu nói ấy, sư bèn lĩnh ngộ. Sau sư về chùa Thông Thánh nghiên cứu yếu chỉ Thiền tông để truyền dạy cho học trò. Ứng Thuận cư sĩ là ngời nổi pháp tự của sư.

*

* *

Thiền sư HIỆN QUANG

(? -1221)

Núi Yên Tử⁽¹⁾

Thiền sư người kinh đô Thăng Long, Họ Lê, húy là Thuần, dáng mạo thanh tú, giọng nói êm nhẹ. Sư sống tự lập từ thuở nhỏ, từng trải qua nhiều khốn khó. Năm mười một tuổi, được thiền sư Thường Chiếu ở chùa Lục Tổ nhận nuôi làm đệ tử. Sau học tập thông minh tấn tới, mỗi ngày tụng đọc cả vạn câu. Chưa đầy mười năm thông giỏi cả tam giáo, nhưng chưa kịp suy cứu yếu chỉ Thiền tông thi Thường Chiếu đã quy tịch. Về sau, khi biện luận những điều tâm yếu thường bị người khác bắt bẻ, sư hối tiếc tự trách: “Ta nay cũng ví như đứa con nhà giầu, khi cha mẹ còn sống thì kiêu lười vô độ, sau khi cha mẹ chết thì cô độc mê muội, không biết của quý trong nhà cất giữ ở đâu, rốt cuộc trở thành nghèo khó”. Sư bèn đi vân du khắp chốn tùng lâm tìm thấy học đạo, sau gặp thiền sư Trí Thông⁽²⁾ở chùa Thánh Quả, được nghe một lời nói mà đất lòng đột nhiên bừng sáng, bèn thờ Trí Thông làm thầy. Sư từng nhận lễ cúng dàng của công chúa Hoa Dương. Bấy giờ những lời hủy báng đạo Phật dấy lên như ong, sư nghe biết, tự nghĩ rằng: “Phàm có quan hệ với những người được thế tục ngưỡng mộ tất không tránh khỏi bị điêu tiếng chê bai. Lẽ nào ta cũng phải chịu như thế? Vả lại Bồ Tát thường rộng, Phật giáo vô lường. Thế mà kẻ tầm thường vẫn còn buồn bã than khóc, sao không mau tỉnh ngộ, lấy nhẫn nhục làm giáp trụ, lấy tinh tiến làm giáo mác thì lấy gì mà đánh ma quân, phá phiền não để cầu đạt tới Vô thượng Bồ Đề?”.

Sau đó sư vào núi Uyên Trừng phủ Nghệ An⁽¹⁾thụ giới cụ túc với thiền sư Pháp Giới. Một hôm thấy người hầu của một tín chủ mang gạo lên cúng cho nhà chùa, lỡ tay làm đổ xuống đất, người ấy lo sợ, vội vốc cả gạo lẫn đất. Sư thấy vậy lấy làm hối hận, nghĩ rằng: “Ta sinh ra không có ích ghi cho ai, chỉ làm cho mọi người phải cung đốn vất vả nên mới đến nỗi như thế”. Từ đó sư chỉ ăn rau mặc lá không phải lo lường gì nữa. Sau gần mười năm sư muốn tìm nơi khác để tu hành đến trọn đời, bèn đến chỗ sâu trong núi Yên Tử⁽²⁾kết am tranh mà ở. Mỗi khi xuống núi sư thường quảy túi vải trên đầu gậy, sư đi tới đâu, những lúc nằm ngồi, dã thú trông thấy đều đến thuần phục.

Vua Lý Huệ Tông kính trọng đức vọng của sư, nhiều lần đưa lễ vật đến mời về kinh, nhưng lần nào sư cũng lánh mặt, bảo người hầu trả lời sứ giả rằng:

- Bần đạo ở đất vua, ăn lộc vua, thờ Phật tại núi này đã lâu năm, thửa công đức chưa thành tựu, tự lấy làm hổ thẹn. Nếu ép bần đạo về yết kiến vua thì chẳng những không bổ ích gì cho trị đạo mà cũng chuốc lấy sự hủy báng của chúng sinh. Huống chi ngày nay Phật pháp đang thịnh hành, các bậc thầy mẫu mực trong bản đạo đã có đủ để chầu hầu lễ nghi nơi điện các. Xin bệ hạ đoái lượng cho kẻ mặc chiếc cà sa thô lạnh này được nương thân Phật đạo trong chốn núi rừng, khỏi phải đến kinh đô.

Từ đó sư quyết không xuống núi.

Có thầy tăng hỏi:

- Từ khi đến núi này, hòa thượng làm những việc gì?

Sư đáp:

- Ná dĩ Hứa Do đức

Hà tri thế kỷ xuân

Vô vi cư khoáng dã

Tiêu đạo tự tại nhân.

Dịch:

Theo Hứa Do tu đức

Nào hay đã mấy xuân?

Vô vi trong cõi rộng

Tiêu dao một tấm thân

Mùa xuân năm Tân Tị niên hiệu Kiến Gia thứ 11 (1221), trước khi thị tịch, sư nghiêm trang ngồi trên tảng đá, đọc bài kệ sau:

Huyền pháp giai thị huyễn

Huyễn tu giai thị huyễn

Nhị huyễn giai bất tức

Tức thị trừ chư huyễn.

Dịch:

Huyễn pháp đều là huyễn

Huyễn tu dều là huyễn

Hai huyễn đều xa lìa

Tức là trừ các huyễn

Nói xong sư an nhiên mà hóa. Môn nhân là Đạo Viên làm lễ mai táng sư trong hang núi.

Nguyên chú:Lại theo sách Tự ngu tập nói không biết rõ sư quy hóa ở đâu

*

* *

Thế hệ thứ mười lăm

7 người, chỉ chép 1 người

Cư sĩ ỨNG VƯƠNG

Ứng Vương cư sĩ họ Đỗ, húy Văn⁽¹⁾, người phường Họa thị (chợ Vế?) ở kinh đô Thăng Long. Cư sĩ tính tình rộng rãi, không lo bon chen việc đời. Lúc đầu cư sĩ làm quan dưới triều Chiêu Lăng⁽²⁾đến chức Trung phẩm phụng ngự. Những lúc rỗi rãi cư sĩ dốc chí vào Thiền học, tay trong mấy khi rời quyển sách,, tìm tòi đến cùng để hiểu ý tổ, thấu triệt tâm tông.

Cư sĩ thụ nghiệp với thiền sư Tức Lự ở chùa Thông Thánh hiểu sâu các bí quyết, nhờ đó phong độ thiền tông không suy trệ, đạo nhãn thêm cao. Sau khi được truyền tâm ấn, cư sĩ trở thành bậc tai mắt trong chốn tùng lâm, cũng ngang hàng quốc sư Nhất Tông, thiền sư Tiêu Dao, Giới Minh, Giới Viện v.v...

(Hết Quyển Thượng)

*

* *