Chương 11: Trách nhiệm toàn cầu

Chương11
TRÁCHNHIỆM TOÀN CẦU

Tôitin rằng mỗi hành động của chúng ta đều có một chiềuphổ quát toàn cầu. Vì thế, giới luật luân lý, hành vi thiệnlành, và nhận thức thận trọng là các chất liệu thiếtyếu cho một đời sống ý nghĩa, hạnh phúc. Nhưng chúng tathử quán xét về tầm mức tương quan cùng cộng đồng rộnglớn hơn.

Trongquá khứ, gia đình và các cộng đồng nhỏ chỉ hiện hữuđộc lập ít hay nhiều giữa cái này và cái kia. Nếu họđặt vấn đề an sinh của các đồng loại càng nhiều thìcàng tốt. Lại nữa, họ không thể sanh tồn nếu thiếu phốicảnh đó. Trường hợp đó không còn giống như vậy. Hiệnthực ngày nay rất phức tạp, và ít ra trên lãnh vực vậtchất, thế giới nối liền nhau quá rõ rệt đến độ cầnphải có một nhãn quan khác hẳn. Nền kinh tế hiện đạilà một trường hợp cao điểm. Thị trường chứng khoán sụpđổ ở phía bên này của địa cầu có thể tạo ảnh hưởngtrực tiếp đến nền kinh tế của các nước phía bên kia.Tương tự, thành quả kỹ thuật trong các sinh hoạt hiện naylại có một ảnh hưởng tác hại không còn ngờ vực đếnmôi trường thiên nhiên. Và vấn đề dân số cho thấy chúngta không thể bỏ quên ích lợi của người khác nữa. Thậtthế, chúng ta có quá nhiều sự ràng buộc cho thấy khi phụcvụ cho lợi ích của ta cũng tạo lợi ích cho người khác,ngay khi đó không phải là ý định rõ rệt của ta. Thí dụ,khi hai gia đình chia cùng một nguồn nước, phải bảo đảmcho sự không ô nhiễm sẽ làm lợi cho cả đôi bên.

Trênnhãn quan đó, tôi tin điều cốt yếu là chúng ta phải vunbồi một cảm thức mà tôi gọi là trách nhiệm toàn cầu(hay phổ quát). Dùng chữ này không hoàn toàn chính xác nhưtừ ngữ Tây tạng mà tôi có trong đầu, "chi sem", có nghĩatừng chữ là, tâm thức (chi) toàn cầu (sem). Mặc dù kháiniệm về trách nhiệm được ngụ ý nhiều hơn là nói rõrệt trong tiếng Tây tạng, nhưng nó hàm chứa sâu xa trong đó.Khi tôi nói đặt căn bản trên sự quan tâm đến an sinh thanhân hầu có thể phát triển một cảm thức trách nhiệm toàncầu, tôi không ngụ ý đề xướng mỗi cá nhân phải chịutrách nhiệm trực tiếp đến, chẳng hạn như, chiến tranhhay nạn đói kém ở nhiều nơi trên thế giới. Nhưng trongthật hành Phật giáo, chúng tôi thường tự nhắc nhở mìnhvề bổn phận phải phục vụ cho toàn thể chúng sanh trongvũ trụ. Tương tự, các người hữu thần tin là phụng vụcho Thượng đế sẽ kéo theo phụng vụ cho an sinh của tấtcả con cái Ngài. Nhưng có vài điều hiển nhiên, như là sựnghèo đói của một làng nhỏ cách xa vạn dặm, xem như hoàntoàn vượt phạm vi của một cá nhân. Tuy nhiên, vấn đềở đây không phải là nhìn nhận lỗi lầm, mà một lần nữa,là một sự tái định hướng tâm và trí vượt khỏi cáingã đến hướng đến tha nhân. Phát triển được một cảmthức trách nhiệm toàn cầu — của tầm kích toàn cầu trongmỗi hành động của ta và của quyền bình đẳng giữa mọingười trong hạnh phúc và tránh đau khổ — là phát triểnmột thái độ của tâm, sao cho mỗi khi nhìn thấy bất cứcơ hội nào lợi lạc cho tha nhân, ta sẽ nắm lấy, thay vìchỉ chú trọng hạn hẹp vào lợi ích bản thân. Nhưng, dĩnhiên, vì chúng ta còn phải quan tâm đến cả những gì ngoàiphạm vi của mình, do đó, cần chấp nhận nó như là thànhphần của thiên nhiên, và quan tâm đến việc làm nào lợilạc nhất có thể được.

Mộtích lợi quan trọng trong sự phát triển cảm thức về tráchnhiệm toàn cầu chính là giúp chúng ta trở nên nhạy cảmđối với tất cả — không phải chỉ riêng với những ngườithân cận. Chúng ta sẽ thấy nhu cầu phải chăm sóc đặc biệtcho những thành phần của gia đình nhân loại chịu nhiềuđau khổ nhất. Chúng ta nhận ra nhu cầu phải tránh gây chiarẽ giữa đồng loại. Và chúng ta ý thức được tầm quantrọng vượt bực của sự hài lòng do tri túc.

Khibỏ quên an sinh tha nhân và không biết đến tầm kích toàncầu trong hành động của mình, điều khó tránh là chúng tasẽ thấy các lợi ích của mình dường như cách biệt cùngcủa họ. Chúng ta sẽ đánh mất sự hợp nhất nền tảngtrong gia đình nhân loại. Dĩ nhiên, rất dễ nêu ra vô sốyếu tố đi ngược lại khái niệm hợp nhất này. Trong đókể cả sự khác biệt tín ngưỡng, ngôn ngữ, phong tục, vănhóa, vân vân. Nhưng khi nhấn mạnh quá nhiều đến các khácbiệt giả tạo đó, ngay cho dù các sự phân biệt nhỏ nhặt,cứng nhắc, chúng ta cũng không tránh khỏi mang thêm đau khổđến cho chính mình và người khác. Điều đó thật vô nghĩa.Loài người chúng ta đã chịu quá nhiều khó khăn. Chúng taphải đối diện cùng cái chết, tuổi già, và bệnh hoạn— không kể việc gặp phải bất mãn. Đó là các thứ chúngta không sao tránh khỏi. Bấy nhiêu đó chưa đủ sao? Tại saocòn phải tạo nhiều thứ vấn đề không cần thiết chỉđặt căn bản trên các khác biệt tư tưởng hoặc màu da?

Khithẩm định các hiện trạng đó, chúng ta thấy cả hai, luânlý lẫn nhu cầu, đều cần một thứ giải pháp. Nhằm vượtqua khuynh hướng bỏ quên yêu cầu và ích lợi của ngườikhác, chúng ta phải thường xuyên tự nhắc nhở mình về mộtđiều rất hiển nhiên: đó là trên bản chất, chúng ta đềunhư nhau. Tôi đến từ Tây tạng; đa số độc giả quyểnsách này không phải là người Tây tạng. Nếu tôi đượcgặp riêng từng độc giả và nhìn kỹ họ, tôi chắc hẳnsẽ thấy phần đông quả có các đặc điểm khác tôi ởngoài mặt. Nếu tôi tập trung vào các điểm khác biệt đó,sẽ làm chúng trở thành điều gì quan trọng. Nhưng kết quảsẽ làm cho chúng ta xa nhau hơn là gần nhau.

Nếu,mặt khác, tôi lại nhìn mỗi người như cùng một giống vớitôi — giống người với một cái mũi hai con mắt vân vân,bỏ qua sự khác biệt của hình tướng và màu sắc — thìtự động sẽ thấy cảm thức cách biệt đó phai nhạt đi.Tôi sẽ thấy rằng tất cả chúng ta đều có cùng thứ thịtda của con người, và hơn nữa, người khác cũng như tôi,đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Trên căn bản củanhận thức đó, tôi cảm thấy xu hướng tự nhiên về họ.Và mối quan tâm đến sự an sinh của họ cũng tự động khơidậy trong tôi.

Tuythế, dù rằng hầu hết mọi người đều muốn chấp nhậnnhu cầu hợp nhất trong nhóm riêng của họ, và trong đó, sựcần thiết quan tâm đến an sinh cho người khác, họ vẫn cókhuynh hướng lãng quên phần còn lại của nhân loại. Làmnhư vậy, chúng ta bỏ quên không phải chỉ có bản chất tùythuộc của thực tại, mà còn cả hiện thực của trườnghợp riêng. Nếu một nhóm người, một chủng tộc, hoặc mộtdân tộc, có thể đạt hoàn toàn sự thỏa mãn và trọn vẹnhoàn toàn tự lập và không tùy thuộc chỉ trong hạn địnhcủa xã hội mình, thì có thể lý luận rằng, sự phân biệtcùng các người bên ngoài có thể đúng. Nhưng đây lại khôngphải thế. Thật vậy, thế giới tân tiến ngày nay đượcthiết lập trên phương thức các ích lợi của một cộngđồng riêng biệt nào đó không thể còn có thể nằm tronggiới hạn của các biên giới cõi bờ.

Vunbồi sự hài lòng như thế chính là điều thiết yếu hầubảo tồn việc chung sống hòa bình. Sự không hài lòng nảysanh ra việc muốn chiếm hữu, vốn chẳng bao giờ được thỏamãn. Nếu điều con người tìm vốn có bản chất vô hạnđịnh, như phẩm chất về lòng khoan dung chẳng hạn, thì vấnđề sự hài lòng không cần đề ra. Khi chúng ta càng gia tăngkhả năng khoan dung, thì chúng ta lại càng khoan dung. Đối vớicác phẩm chất tâm linh, hài lòng không cần thiết mà cũngkhông được mong muốn. Nhưng nếu điều ta tìm có hạn định,thì sẽ có nguy cơ là một khi đạt được nó, ta lại sẽkhông hài lòng.

Trongtrường hợp một người muốn giàu có, ngay dù người đócó thể nắm trọn guồng máy kinh tế cả nước trong tay, cũngcó thể bắt đầu nghĩ đến việc xâm chiếm nền kinh tếcủa nước khác. Tham muốn có hạn định này không bao giờcó thể thỏa mãn. Mặt khác, khi phát huy được sự hài lòng,chúng ta có thể không bao giờ bị mất hy vọng hoặc mấtảo vọng.

Thiếusự hài lòng — sẽ đi dần vào tham lam — là gieo trồng cáchạt giống của đố kỵ và tranh chấp, và đưa đến mộtnền văn hóa vật chất cực đoan. Không khí tiêu cực tạodựng trở thành một khuôn khổ cho mọi thứ bệnh hoạn xãhội sẽ mang đến đau khổ cho mọi người trong cộng đồng.Nếu đây là trường hợp tham lam và đố ky không có phảnứng ngược, thì vấn đề chỉ diễn ra trong cộng đồng này.Nhưng, thường thì không phải như thế. Đặc biệt, thiếusự hài lòng là một nguồn gây tổn hại đến môi trườngthiên nhiên, và do đó, gây thiệt hại đến người khác. Ngườikhác nào? Đặc biệt là kẻ nghèo và kẻ yếu. Trong cộngđồng riêng của họ, người giàu mạnh có thể bỏ đi nơikhác để tránh, nạn ô nhiễm cao độ chẳng hạn, còn ngườinghèo yếu không có sự lựa chọn.

Tươngtự, người dân trong các xứ nghèo, không có nguồn tài nguyênđể sử dụng, còn phải chịu đựng cả sự quá đáng củacác nước giàu và nạn ô nhiễm từ kỹ thuật thô thiểncủa chính mình. Các thế hệ sắp đến cũng phải lãnh chịuđau khổ đó. Và dần dà mọi người chúng ta đều phải đaukhổ. Bằng cách nào? Chúng ta sống trong một thế giới dota góp phần tạo dựng. Nếu ta không chọn sự cải thiệnhành động của mình trong sự tương kính bình quyền hưởnghạnh phúc và tránh đau khổ cho tha nhân, thì chẳng bao lâuta sẽ thấy các hậu quả tiêu cực. Thử tưởng tượng nạnô nhiễm do hơn hai tỷ chiếc xe thêm vào. Nó sẽ ảnh hưởngđến toàn thể chúng ta. Như thế, hài lòng tri túc không phảichỉ là một vấn đề luân lý. Nếu chúng ta không muốn giatăng kinh nghiệm đau khổ của chính mình, thì đây là mộtvấn đề khẩn thiết.

Đólà một trong các lý do khiến tôi tin rằng sự bành trướngkhông giới hạn của nền kinh tế cần phải đặt vấn đề.Theo quan điểm của tôi, nó chỉ tạo thêm nhiều sự bấthòa, kéo theo rất nhiều vấn đề, cả xã hội lẫn môi sinh.Còn có cả sự kiện là trong khi tận hiến trọn vẹn cho sựphát triển vật chất, chúng ta sẽ bỏ quên sự thực thi phổquát lên trọn cộng đồng rộng lớn. Lại nữa, điều nàykhông phải chỉ là vấn đề hố cách biệt giữa Thế giớithứ Nhất và thứ Ba, giữa miền Bắc và miền Nam, giữa xứtiền tiến và chậm tiến, giữa giàu và nghèo, giữa vô đạođức và sai quấy. Đây là vấn đề của cả hai phía. Nhưngý nghĩa nhất chính là sự kiện bất bình đẳng này tự nólà nguồn khởi loạn đối với tất cả mọi người. Trongý nghĩ đó, thử đơn cử một thí dụ, Âu châu là toàn thếgiới, chứ không phải chỉ là nơi cư ngụ của khoảng dướimười phần trăm dân số thế giới, từ cơ sở đó, lý tưởngvượt trội của một sự tiến bộ không ngừng còn có thểbiện luận hữu lý. Tuy nhiên thế giới không phải chỉ cóÂu châu. Hiện trạng là có rất nhiều người đang đói khátở khắp các nơi khác. Và sự bất quân bình sâu xa như thế,một phần do hậu quả tiêu cực của đủ các thứ, cho dùkhông phải là trực tiếp: người giàu có cũng cảm nhậntriệu chứng nghèo thiếu trong đời sống hàng ngày của mình.Thử xét xem, các máy thu hình lén đặt khắp nơi, các hàngrào an toàn trên khung cửa sổ, tất cả cho thấy người giàuthiếu thốn cảm giác an bình và an toàn.

Tráchnhiệm toàn cầu còn đưa chúng ta đến sự bảo toàn nguyêntắc chân thật. Tôi muốn ngụ ý gì? Chúng ta có thể nghĩđến sự chân thật và thiếu chân thật trong khuôn khổ mốitương quan giữa bề ngoài và thực tế. Đôi khi chúng có vẻnhư tương hợp với nhau, nhưng thường thì không. Khi chúngtương hợp, có thể xem là chân thật, theo như tôi hiểu. Nhưthế chúng ta chân thật khi các hành động của ta đúng nhưbề ngoài chúng thể hiện. Khi chúng ta giả dạng như thứnày, nhưng trên thực tế chúng ta lại là thứ khác, ngườikhác sẽ phát khởi nghi ngờ, e sợ. Và e sợ là điều tấtcả mọi người cần tránh. Đảo lại, nếu trong cách xửthế cùng mọi người chung quanh, ta cởi mở và thành thậttrong bất cứ điều gì nói và nghĩ và làm, mọi người khôngcần phải sợ ta. Điều này đúng cho cả cá nhân lẫn cộngđồng. Hơn nữa, khi hiểu được giá trị của sự chân thậttrong mọi thể hiện, chúng ta sẽ nhận ra không có sự khácbiệt tối hậu giữa nhu cầu của cá nhân và nhu cầu củatoàn cộng đồng. Các con số tuy có khác nhau, nhưng sự mongước và quyền không muốn thất vọng của họ đều như nhau.Như thế, khi tận tâm bảo toàn sự chân thật, chúng ta giảmthiểu được mức hiểu lầm, nghi ngờ và sợ hãi của xãhội. Bằng một cách nhỏ nhặt nhưng ý nghĩa, chúng ta tạođiều kiện cho một thế giới hạnh phúc.

Vấnđề công lý liên hệ mật thiết với cả trách nhiệm toàncầu lẫn vấn đề chân thật. Công lý kéo theo sự đòi hỏiphải hành động khi nhận thức được sự bất công. Thậtvậy, thất bại trong hành động đó có thể sai quấy, tuyrằng không sai trong cảm thức là ta xấu từ bản chất. Nhưngnếu ta ngần ngại nói lên sự công bằng, chỉ vì một cảmthức quy ngã nào đó, đó lại là một vấn đề. Nếu phảnứng của ta trước sự bất công là đặt câu hỏi, "Việcgì sẽ xảy đến cho tôi nếu tôi nói lên? Có thể ngườita sẽ không ưa tôi," thì điều đó vốn vô luân, vì chúngta đã bỏ qua sự liên hệ rộng lớn từ sự im lặng củamình. Cũng chẳng thích đáng và ích lợi khi đưa vào khuônkhổ của sự bình quyền của tất cả trước hạnh phúc vàtránh đau khổ.

Điềunày cũng đúng ngay khi, lấy thí dụ, chính quyền hoặc cơchế phán rằng, "Đây là việc của chúng tôi" hoặc "Đâylà việc nội bộ." Không những chúng ta có bổn phận phảinói lên trong các trường hợp như thế, mà quan trọng hơnnữa, đó là một phục vụ cho tha nhân.

Đươngnhiên, có thể phản đối rằng, một sự chân thật như thếkhông phải lúc nào cũng khả thi, và chúng ta cần phải "thựctế." Hoàn cảnh của chúng ta có thể ngăn ngừa hành độngtheo đúng với trách nhiệm. Chẳng hạn như, gia đình riêngcủa ta có thể bị hại, nếu ta nói lên khi chứng kiến cảnhbất công. Nhưng trong khi ta phải đảm đang cùng hiện thựctrong đời sống hàng ngày, điều cốt yếu là phải giữ mộttầm nhìn rộng lớn. Chúng ta phải thẩm định các nhu cầucủa mình theo tương quan cùng với nhu cầu của người khác;và phán đoán về hành động hoặc không hành động của mìnhsẽ ảnh hưởng ra sao cho họ trong dài hạn. Rất khó chỉtrích những người lo lắng cho các người thân của họ. Nhưngđôi khi cần phải chịu hy sinh vì lợi ích của một cộngđồng rộng lớn hơn.

Cảmthức trách nhiệm đối với tất cả mọi người nghĩa là,vừa như các cá nhân và một tập thể các cá nhân, chúngta có bổn phận phải chăm sóc đến mỗi thành phần trongxã hội của mình. Điều đó không quan hệ thật sự đếnkhả năng vật lý hoặc tinh thần của họ. Cũng giống nhưta, những người đó có quyền hạnh phúc và tránh đau khổ.Chúng ta phải tránh, bằng mọi giá, sự thôi thúc bỏ rơicác kẻ quá phiền não, xem họ như gánh nặng. Các ngườibệnh hoạn hay bên ngoài lề cũng cần được đối xử nhưvậy. Đẩy họ ra ngoài tức là tạo đau khổ chồng chấtthêm. Nếu chúng ta ở trong các điều kiện đó, cũng chỉmong được người khác giúp đỡ. Do đó, chúng ta cần phảiđảm bảo người bệnh hoạn và phiền não không bao giờ cảmthấy bị bỏ quên, không được giúp đỡ hoặc bảo vệ.Thật vậy, lòng ưu ái dành cho các người đó, theo ý tôi,là thước đo sức khỏe tâm linh của ta, cả ở mức độcá nhân lẫn xã hội.

Tôicó vẻ như quá sức lý tưởng trong bài nói chuyện về tráchnhiệm toàn cầu này. Tuy nhiên, đó là một ý tưởng tôi từngtrình bày trước công luận từ chuyến thăm viếng Tây phươnglần đầu tiên của tôi, vào năm 1973. Vào những ngày đó,nhiều người còn nghi ngờ về các khái niệm này. Tương tự,đến nay cũng không phải dễ khiến mọi người thích thúvề khái niệm hòa bình thế giới. Tuy nhiên, tôi rất đượckhích lệ khi ghi nhận rằng ngày hôm nay, một con số gia tăngđang bắt đầu phản ứng rất thuận lợi cho các ý tưởngđó.