Thiên niên kỷ mới với nhận thức mới

Trong phong trào đổi mới khá rầm rộ hiện nay, người ta noí nhiều tới đổi mới cơ chế, đổi mới tổ chức, nhưng lại rất ít noí tới đổi mới nhận thức, đáng lý điều đó phải được chúng ta xem là sự đổi mới cơ bản . Bởi vì chỉ có nhận thức đúng đắn mới dẫn tới hành động thành công, ngay cả trong hành động đổi mới .

Vậy thì nhận thức mới đúng đắn về đổi mới phải như thế nào ? Tôi nhớ cách đây đã lâu, bạn tôi – GS Dương Thiệu Tống, có gửi tôi trích dẫn một bài thơ về đổi mới của cụ Phan Bội Châu, mà tôi cho là vẫn có giá trị thời sự đối với hiện nay .

Cụ gọi đổi mới là Tự tân, nghĩa là tự đổi mới, đổi mới trong bản thân mình, đổi mới từ trong ruột, chứ không phải đổi mới ngoài vỏ, đổi mới hình thức . Cụ viết :

"Mưa Âu gió Mỹ cuốn trời Nam

Mới gì hay, càng mới càng làm

Dù núi đổ sông trào ta chẳng quản

Nhưng đổi mới có hai đường khác hẳn

"Vỏ da"cùng "lòng ruột" khác nhau

"Vỏ da" ta có kể gì đâu

"Lòng ruột" phải trau dồi cho mới mẻ

Hô một tiếng "tự tân" vạn tuế !…"

Cụ Phan Bội Châu nói đổi mới trong lòng ruột, chứ không phải đổi mới ngoài vỏ da, nghĩa là đổi mới từ trong nhận thức của mình, chứ không phải là đổi mới hình thức bề ngoài, cho nên cụ nói :

Vỏ da ta có kể gì đâu

Lòng ruột phải trau dồi cho mới mẻ

Theo cụ Phan, đổi mới trong lòng ruột là đổi mới từ trong tâm . Cụ Phan gọi tâm là vị tướng chỉ huy trong cuộc sống . Cụ viết :

"Có tâm làm chủ gọi là lòng người…

Tướng mà hùng tráng quân mới phục tùng

Tướng phải ra công cầm quân cản giặc

Nào là loại giặc, phải biết đích danh

Những món tư tình , những loài tham dục

Nào ăn nào mặc, đeo đuổi bề ngoài

Tham sắc tham tài,tự tư tự lợi

Xác thịt làm hại mất hết tính người …"

Cũng vào thời bấy giờ , nhà văn Hoàng Đạo, một trong những cây bút có tiếng của nhóm "Tự lực văn đoàn" và là một trạng sư Âu hoá khá cấp tiến, đã phát biểu quan điểm của mình trong bài "Mười điều tâm niệm":"Âu hoá không phải là ăn vận cho đúng mốt ở Paris, nhảy đầm cho đúng điệu, nặn mũi cho lõ, pha thuốc vào mắt cho xanh . Âu hoá là phải tìm đến những điều cốt yếu của văn hoá Tây phương để áp dụng vào đời ta "

Nếu đọc kỹ đoạn văn hay đúng hơn là những câu thơ của cụ Phan về đổi mới, chúng ta sẽ thấy cụ có nói gì tới Âu hoá như nhà văn Hoàng Đạo đâu : Cụ chỉ nói, trong đổi mới, tâm phải dẫn đầu, tâm phải chỉ huy . Tâm phải nhận thức rõ tham sắc, tham tài là sai trái, là giặc, tự tư tự lợi là giặc, chạy theo cái ăn, cái mặc bề ngoài, mù quáng thỏa mãn yêu cầu của xác thịt, đến nỗi mất hết tính người là giặc …

Có gì là Âu Tây, Âu hoá trong những điều cụ Phan răn dạy đâu, mà đó chính là chỉ cho những bản sắc truyền thống của dân tộc Việt Nam mà thôi . Bản sắc đó đâu có phải là cái khăn xếp, bộ áo thụng đen , những lễ hội đông người tốn kém .Tôi không phản đối giá trị biểu trưng của lễ hội hay cái khăn xếp và bộ áo thụng đen dài, nhưng đó quyết không phải là tất cả yêu cầu"bản sắc dân tộc đậm đà", mà đó chỉ là hình thức, là vỏ da (xin dừng lại từ ngữ của cụ Phan) của bản sắc dân tộc Việt Nam mà thôi . Còn nội dung đích thực của bản sắc dân tộc phải là những chân giá trị đạo đức truyền thống, đã từng tạo ra những trang sử hào hùng nhất, vinh quang nhất của dân tộc Việt Nam, trong thời kỳ phong kiến cũng như cận đại và hiện đại .

Chính những chân giá trị đạo đức truyền thống đó đã tạo ra Hai Bà Trưng, Triệu Âu, Mai Thúc Loan, Phùng Hưng và bao nhiêu nhân vật anh hùng kiệt xuất khác, đã giúp dân tộc Việt Nam không bị đồng hoá, không đánh mất bản sắc dân tộc, mặc dù phải kinh qua 1000 năm bị phương Bắc thống trị .

Chính những chân giá trị đạo đức truyền thống đó đã giúp hai triều đại Phật giáo Lý và Trần không những giữ vững được nền độc lập dân tộc đang còn trứng nước, mà còn phát triển nước ta thành một nước Đại Việt hùng cường ở Đông Nam Á, hai lần đánh thắng quân Tống, ba lần đại phá quân Nguyên Mông…lúc bấy giờ đã xem như làm bá chủ một nửa thế giới từ Á sang Âu . Tướng Ô Mã Nhi, khi gặp Trần Khắc Chung dưới chân thành Thăng Long, đã nói :"Việt Nam chỉ là con bọ ngựa, còn Nguyên Mông là cỗ xe lớn, làm sao đây?"

Hãy hỏi những giá trị tinh thần và đạo đức truyền thống gì đã giúp Lê Lợi và Nguyễn Trãi đã đánh đuổi giặc Minh ra khỏi bờ cõi, giúp Nguyễn Huệ đại phá 20 vạn giặc Thanh ở ngoại thành Thăng Lon. Gần đây, hơn nữa chính những giá trị đạo đức và tinh thần truyền thống đó đã động viên nhân dân cả nước, triệu người như một, quyên tiền góp của giúp đỡ đồng bào bị lũ lụt ở miền Trung, với một lòng sốt sắng , một tình yêu thương được quốc tế ca ngợi hết lời . Cách đây vài tuần, một Việt kiều ở California (Mỹ) đem theo hàng trăm nghìn đô la của mình và bạn bè,ra tận các tỉnh miền Trung, trực tiếp thăm hỏi và giúp đỡ đồng bào bị nạn . Anh ta nói với tôi :"Các báo Mỹ đã tổng kết trong 6 nước bị thiên tai trầm trọng năm 1999, nước Việt Nam được xếp hàng đầu trong việc huy động có hiệu quả và nhanh nhất lực lượng toàn dân cưú giúp đồng bào bị thiên tai". Không rõ lời anh ta quá đáng hay không, nhưng trong giọng nói của anh biểu lộ một niềm tự hào rõ rệt, niềm tự hào là người Việt Nam trên đất Mỹ .

Vì vậy, chúng ta hiểu đổi mới là đổi mới trên cái nền tảng của những giá trị tinh thần và đạo đức truyền thống, chứ không phải đổi mới trên một con số không . Mọi sai lầm trong đổi mới nếu có, đều do tách rời cái nền tảng truyền thống đó .

Chất Phật trong quan điểm đổi mới của cụ Phan

Cụ Phan không bao giờ tự xưng mình là Phật tử hay nhà Phật học, nhưng cụ rất trân trọng đạo Phật . Trong cuốn sách nghiên cứu Dịch học của cụ, Phật đứng hàng đầu trong ba môn triết học của phương Đông, tức Phật học , Lão học và Dịch học . Cũng lạ, mặc dù cụ là tác giả cuốn "Khổng học đăng", nhưng cụ không xem Khổng học là môn triết học ngang bằng với Phật học, Lão học và Dịch học .

Tôi nói chất Phật trong quan điểm đổi mới của cụ Phan bởi lẽ, Phật giáo với quá trình hội nhập vào Việt Nam, kéo dài tới 2000 năm, đặc biệt là với hai triều đại Phật giáo Lý Trần là hai điểm son sáng chói về võ công như văn trị trong toàn bộ lịch sử phong kiến nước ta, thì bất cứ một người trí thức Việt nào, dù là Nho, Lão hay là Mác xít nữa, lại không có đôi chút chất Phật ở trong người mình .

Nói như Nguyễn Trãi :

"Bụt ấy là lòng , Bụt há cầu !…

Hay như Nguyễn Bỉnh Khiêm :

"Rượu đến gốc cây ta sẽ nhắm

Nhìn xem phú quý , tợ chiêm bao…"

Và ông Xuân Thủy, trong thời kỳ ký hiệp định Genève, cũng viết bài thơ cảm tác sau đây, sau một lần viếng thăm chùa Quán Sứ :

"Tôi tin có Phật ở trong lòng

Cõi lòng thanh tịnh tựa hư không

Toà sen phảng phất hương thơm ngát

A�t cả bùn nhơ, cả buị hồng…"

Trong quan điểm đổi mới của cụ Phan Bội Châu, mặc dù cụ không dùng từ ngữ Phật giáo, nhưng tư tưởng Phật giáo bộc lộ rất rõ nét .

Trước hết, cụ nói đổi mới phải làm từ trong ruột, trong lòng chứ không được ở ngoài da, nghĩa là trên hình thức … Hơn nữa, cụ còn nhấn mạnh, tâm phải là vị tướng, phải chỉ huy sự đổi mới . Nói như vậy có khác gì trong kinh Pháp Cú của đạo Phật, bài kệ đầu tiên mở đầu bằng câu "Ý dẫn đầu các pháp .Ý làm chủ, ý tạo tác…"Ý là một tên gọi khác của tâm . Nếu cụ nói"có tâm làm chủ, gọi là lòng người" thì tức là cụ muốn nói chủ trì mọi chuyện thiện hay ác thành hay bại, tốt hay xấu đều ở nơi tâm người, lòng người hay như kinh Pháp Cú là ở nơi ý hay ý thức .

Nguyễn Du khi kết thúc truyện Kiều, cũng không nói khác :

"Thiện căn ở tại lòng ta"

Gốc của điều thiện chính là ở lòng người . Lòng mà thiện thì tức khắc sẽ có lời nói thiện và việc làm thiện .

Cụ Phan nói tới chính tâm, một khái niệm có trong đạo Nho và trong đạo Phật . Vì trong cuốn "Đại học" Khổng Tử có nói :"Muốn chính tâm thì trước hết ý phải thành" (Dục chánh kỳ tâm giả, tiên thành kỳ ý) còn đạo Phật thì nói :

"Điều me,� cha, bà con

Không có thể làm được

Tâm hướng chánh làm được

Làm được tốt đẹp hơn

(Kinh Pháp Cú –kệ 43)

Về điểm cái nguy của tâm nghĩ bậy và cái lợi của tâm nghĩ đúng đắn, thì có thể nói Nho và Phật đều đồng nhất . Kệ 42 Kinh Pháp Cú cho rằng, cái tâm nghĩ bậy, nghĩ tà còn làm hại người hơn là kẻ thù nữa .

"Kẻ thù hại kẻ thù

Oan gia hại oan gia

Không bằng tâm niệm tà

Chính ta hại lại ta"

Thế nhưng, trong bài thơ của cụ Phan cho thấy cụ rất gần gũi với đạo Phật chính là tư tưởng vô ngã, vốn là một chủ thuyết hàng đầu của đạo Phật, mà cụ diễn đạt như sau :

Tham sắc tham tài, tự tư tự lợi

Xác thịt làm hại, mất hết tính người

Cụ không noí cả ba độc tham, sân, si như nhà Phật thường nói, nhưng cụ nói lên được món độc cơ bản, là tham . Vì chính lòng tham không được toại nguyện khiến người ta sân giận, và cũng lòng tham không được kềm chế, khiến người ta si cuồng . Một lần nữa, cụ Phan lại khẳng định, đổi mới không phải là đổi mới bề ngoài, trên hình thức, mà là đổi mới từ bên trong bản thân mình :

"Đánh được giặc tâm mới là danh tướng"

Mà giặc tâm chính là lòng tham tài, tham sắc, tự tư tự lợi, là cái ta đáng ghét mà đạo Phật dạy là không thật có, không tồn tại . Con người sở dĩ phạm tội ác và đau khổ chính là vì chạy theo cái "ta" hư vọng đó . Chính vì vậy, mà tôi nói cụ Phan mặc dù không tự xưng là Phật tử, nhưng Phật chất ở trong cụ .

(Tuần báo Giác Ngộ số 16 –5/2000)

---o0o---