Phật giáo và Nhân Quyền

Phật giáo và Nhân Quyền

Đức Tổng Giám mục Colombo, Đức Hồng Y Malcolm Ranjith người Sri Lanka,Chủ tịch Hội đồng Giám mục Sri Lanka, phục vụ Giáo hội Công giáo La Mã của Thánh Matthew ở Ekala, Sri Lanka, gần đây đã nói điều gì đó dọc theo dòng “Nhân quyền đã trở thành tôn giáo mới nhất ở phương Tây. . . Người dân Sri Lanka đã nghiêng về con người thông qua Phật giáo, truyền thống tôn giáo chính thống của họ đã trải qua hàng nghìn năm lịch sử. . . Những người không thực hành tôn giáo là những người bị treo lên Nhân quyền”.

Mặc dù những lời bình luận bị chỉ trích là dân túy của Bộ trưởng Bộ Tài chính Sri Lanka, và Truyền thông đại chúng Mass Media Mangala Samaraweera, các học giả chỉ ra rằng giáo lý Phật giáo hài hòa với khái niệm Nhân quyền phương Tây. Trên thực tế, nhiều quyền trong số này được ngụ ý hoặc rõ ràng trong các giáo lý đạo đức của hầu hết các tôn giáo. Điều này không phải là để gợi ý rằng người ta nên nghiên cứu Phật học để tìm kiếm Nhân quyền, để chứng minh rằng nó ngang tầm với Luật pháp Quốc tế. Thay vào đó, các tôn giáo như Phật giáo có thể hoạt động như một la bàn hay kim chỉ nam của nền tảng đạo đức, theo đó các luật Nhân quyền hiện đại có thể dựa vào Luật Phật chế định.

Các Tôn giáo có thể chứng thực luật Nhân quyền, và khuyến khích tôn trọng các quyền cá nhân, và kêu gọi thực thi. Tuyên bố hướng tới đạo đức toàn cầu, một tập hợp các nguyên tắc đạo đức, bao gồm nhiều nguyên tắc liên quan đến Nhân quyền, mà tất cả các tôn giáo đều đăng ký, được xây dựng như là kết quả của cuộc họp các Nghị viện thế giới năm 1993 tại Chicago, Hoa Kỳ, là một trường hợp điển hình. Các tôn giáo tiêu biểu như Phật giáo có quyền sở hữu hợp pháp trong Nhân quyền, có thể được sử dụng để giải quyết xung đột, và đảm bảo hòa giải trong nội bộ gia đình, mà không cần các lực lượng nước ngoài can thiệp vào các quy trình. Đây là điều mà Đức Tổng Giám mục Colombo muốn chỉ ra, mặc dù ông ta đã hiểu sai một cách đáng buồn.

Sự không Nhất quán

Nhân quyền dựa trên quan niệm rằng “mọi người đều sinh ra bình đẳng”, nhưng theo Phật pháp, không ai bằng nhau và bất cứ ai đến với thế giới này đều dựa trên nghiệp lực của mỗi cá nhân (biệt nghiệp). Bình đẳng chỉ là một lý tưởng. Đề cập đến khái niệm bình đẳng phương Tây, Thiền sư Ajahn Brahmavamso Thera chỉ ra rằng: “Chủ nghĩa duy tâm có vị trí của nó nhưng chắc chắn nó phải được thành lập trên sự thật và thực tế”. Thiền sư Ajahn Brahmavamso Thera nói đến Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền là “hoàn toàn giáo điều và vô cảm” và không phải là ít phổ biến nhất.

Khái niệm Phật giáo về Vô ngã (Anātman-अनात्मन-無我), cho rằng tất cả các cá nhân đều bình đẳng theo nghĩa sâu sắc nhất, trong đó giải phẫu là một thực tại phổ quát. “Cái tôi” (Egō-अहं) chỉ là một “Khái niệm” (Sanna). Trong thực tế, tất cả chúng ta được tạo thành từ bốn yếu tố (tứ đại) tuyệt vời; Đất (Patavi Dhathu), Nước (Apo Dhathu), Gió (Vayo Dhathu), Lửa (Dhathu). Bốn yếu tố này hiện diện khắp nơi, nên gọi là “Đại” (lớn). Gọi “Tứ Đại” vì nó là vật chất vốn cùng khắp không gian, thời gian. Vật chất này ở thân người thì gọi là thân tứ đại. Đóa hoa cũng gọi là tứ đại, đám mây lững lờ trên bầu trời cũng gọi là tứ đại, sỏi đá cũng gọi là tứ đại, ngọn cỏ cũng gọi là tứ đại. . . bởi cái gì là vật chất thì có yếu tố Tứ đại. Tuy nhiên, cùng một khái niệm về vô ngã làm cho quyền của cá nhân trở nên vô hiệu, vì “cá nhân” không thể tồn tại.

Tương tự như lý tưởng nhưng xa sự thật là khái niệm về tự do. Chính phủ Đảo quốc Phật giáo Sri Lanka cố gắng tiếp nhận nó và các cá nhân luôn khao khát nó. Tuy nhiên, Thiền sư Ajahn Brahmavamso Thera chỉ ra rằng các khái niệm về tự do phương Tây và Phật giáo đang giao điểm với nhau. Khái niệm tự do phương Tây phải liên quan đến tự do ham muốn (Sự bám víu của giác cảm, Sự bám víu vào các quan điểm, Sự bám víu vào nghi thức và lễ lạc,  Sự bám víu vào ý nghĩ về một cái tôi), trong khi khái niệm tự do của Phật giáo có nghĩa là tự do “thoát khỏi” những ham muốn này. Ngài nói để thoát khỏi sự ham muốn là thực hài lòng. Thiền sư Ajahn Brahmavamso Thera nói đến Tuyên ngôn Nhân quyền có nghĩa là tự do ‘từ’ ham muốn. Ngài nói, để được tự do khỏi sự ham muốn là thực sự có nội dung. Ngài đề cập đến Tuyên ngôn Quốc tế về Nhân quyền là “hoàn toàn có giáo điều và không nhạy cảm”, và không phải là phổ biến nhất.

Khái niệm được phổ biến trong Phật giáo về Học thuyết về Vô ngã (Anataman), cho rằng tất cả cá nhân đều bình đẳng theo nghĩa rất sâu sắc nhất, trong Học thuyết về Vô ngã (Anataman) đó là thực tại phổ quát. ‘Bản thân’ chỉ là một khái niệm (Sanna). Trong thực tế tất cả chúng ta đều được cấu tạo thành từ bốn nguyên tố tuyệt vời, Patavi Dhathu (đất), Apo Dhathu (nước), Vayo Dhathu (gió) Thejo Dhathu (lửa), còn được gọi là Tứ Đại Nguyên Tố (Catu mahàdhàtu). Tuy nhiên, khái niệm tương tự về không tự thể hiện quyền ‘cá nhân’ vô hiệu này, vì ‘cá nhân’’ không tồn tại.

Nhân quyền theo Quan điểm Phật giáo

Do đó cố gắng tìm kiếm đề cập đến nguyên văn về Quyền Con Người trong Phật giáo có thể dẫn đến sự nhầm lẫn. Các yếu tố về Nhân quyền  được hàm ý, và rõ ràng trong Giới luật Phật giáo. Ví dụ, trong “Phật giáo và Nhân quyền: một bình luận Phật giáo về Tuyên ngôn Quốc tế về Quyền Con người” Giáo sư Tiến sĩ L. P. N. Perera chỉ ra rằng mỗi Điều duy nhất của Tuyên ngôn  Quốc tế Nhân quyền (Universal Declaration of Human Rights), từ quyền lao động đến tiền lương công bằng, giải trí phúc lợi, đã được tôn trọng, tôn trọng được kiên trì và kết hợp một cách có ý nghĩa trong một cái nhìn tổng thể về cuộc sống và xã hội của Đức Phật.

Thảo luận đầu tiên qua Điều 1 của Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền (Universal Declaration of Human Rights) của Tuyên bố: “Tất cả mọi người được sinh ra tự do và bình đẳng về phẩm cách và quyền lợi, có lý trí và lương tri, và phải đối xử với nhau trong tình bác ái từ bi” (All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood), Giáo sư Tiến sĩ L. P. N. Perera nói: “Bản thân đắc thành Phật quả nằm trong tầm tay của tất cả mọi người . . . và nếu tất cả có thể đạt được Phật quả thì còn gì lớn hơn bình đẳng về nhân phẩm và quyền có thể có?”. Trên thực tế, Đức Phật đã bác bỏ các định kiến và phân biệt giai cấp và phân biệt đối xử của tầng lớp cao và dựa trên ban cho, đảm sự bình đẳng theo giới luật của Phật pháp. Đức Phật dạy rằng hạnh phúc tối thượng, quả vị Niết bàn (Nibbāna) vô thượng, tất cả mọi có thể đạt được, không phân biệt giai cấp hay vì vấn đề giới tính nào.

Tiến sĩ L. P. N. Perera tuyên bố rằng, tư tưởng Phật giáo là phù hợp với Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền (Universal Declaration of Human Rights), tuy nhiên Phật giáo đã thay thế nó. Ví dụ, ngoài Quyền Con người, quyền lợi động vật cũng được đảm bảo thông qua việc quan sát đầu tiên trong Ngũ giới của người Phật tử tại gia (5 điều căn bản Đạo đức làm người). Trưởng lão Hòa thượng Prayudh Payutto (Somdet Phra Buddhakosajarn) vị cao tăng Phật giáo Thái Lan, nhân vật trí thức, một nhà văn, một trong những nhà tư tưởng có ảnh hưởng lớn với Phật giáo Thái Lan đương đại, Ngài đã nói “nếu con người tôn trọng và giữ tròn Ngũ giới thì không cần đề cập đến vấn đề “Nhân quyền”. . . chúng ta có thể tìm thấy nhiều khoản của Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền (Universal Declaration of Human Rights) đều có sẳn trong Ngũ giới của người Phật tử tại gia (5 điều căn bản Đạo đức làm người).

Một học giả người Thái Lan, Tiến sĩ Somparn Promta, Giáo sư giảng dạy Triết học Phật giáo và Ấn Độ tại Đại học Phật giáo Chulalongkorn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Triết học Phật giáo, chuyên nghiên cứu tổng hợp về Phật giáo, Triết học, Khoa học và Nghệ thuật tại Đại học Phật giáo Chulalongkorn nói rằng: “Ngũ giới của người Phật tử tại gia (5 điều căn bản Đạo đức làm người) đã được đặt ra để bảo vệ quyền con người, không phụ thuộc vào thẩm quyền thi hành luật pháp. Trong thực tế, các quyền như quyền sống, quyền không có tài sản bị đánh cắp, phải chung thủy trong hôn nhân, quyền không được nói dối, không nghiện rượu và các chất nghiện làm tổn hại thân tâm là tiềm ẩn trong Giới luật Đạo Phật. Tiến sĩ Somparn Promta chỉ ra rằng, “. . . con người” để Bảo vệ sự sống,  Không có quyền “Cướp đoạt sinh mạng của con người” là giới thứ nhất; để được Hạnh phúc chân thật, Không Gian tham trộm cướp là giới thứ hai; để được Tình thương đích thực, Không Tà dâm là giới thứ ba; để được sự Ái ngữ và lắng nghe, Không Nói dối hại người là giới thứ tư; để đạt được sự Nuôi dưỡng và trị liệu, Không nghiện rượu và các chất nghiện làm tổn hại thân tâm là giới thứ năm. Bởi vì như một hậu quả của những hành động này, các quyền khác của cuộc sống, tài sản và (trong trường hợp của giới luật thứ tư) cho sự thật sẽ bị xâm phạm”.

Quyền Tự do và An ninh được đảm bảo trong “Đời sống Tốt” của Bát Chính đạo (Chính kiến, Chánh tư duy, Chính ngữ, Chính nghiệp, Chính mạng, Chính tinh tấn, Chính niệm và Chính định) quy định rằng việc buôn bán chúng sinh, bao gồm nô lệ và gái mại dâm, là một trong 5 nghề không được tham gia. Theo lão cư sĩ SN Goenka (1924-2013) vị Thiền sư cư sĩ Vipassana của Ấn Độ, Giới luật là những yêu cầu tối thiểu để thực hiện đúng đắn. Và hành vi đúng đắn là một trong các yếu tố của Bát Chính đạo. Thiền sư cư sĩ Vipassana chỉ ra rằng những hành vi bất tịnh như giết người, cướp của, tà dâm, lang chạ trong tình dục, hận thù và si mê làm hại cả cá nhân tham gia vào những hành động xấu ác này cũng như những người bị ảnh hưởng bởi các hành vi.

Nền tảng cơ bản của đạo đức xã hội Phật giáo (Attupanayika Dhammapariyaya) được đưa ra trong Kinh Tương Ưng Dự Lưu, phẩm Veludvàra là một ví dụ điển hình cho “Nhân quyền trong Phật giáo”. Trong giáo lý Phật  đà, Đức Phật thúc đẩy loại “Nguyên tắc tự Tiêu chuẩn” cho một làng Bà-la-môn của dân chúng Kosala tên là Veludvàra rằng dạy người ta không làm bất cứ điều gì cho người khác mà người ta không thích làm cho chính mình. “Đối với một trạng thái không dễ chịu hay thú vị với tôi thì cũng phải như vậy với ông ta, và một trạng thái không vui hay thú vị với tôi, làm thế nào tôi có thể gây ra điều đó cho người khác?”.

Nó bảo đảm an toàn cho người khác bằng cách cung cấp an toàn cho người khác (Attanam rakkhanto param rakkhati, Param rakkhanto attanam rakkhati). Nguyên tắc này cũng có thể được áp dụng cho Ngũ giới của người Phật tử tại gia (5 điều căn bản Đạo đức làm người). Thông qua việc quan sát các Giới luật về Quyền con người đối với mọi người luôn được đảm bảo, vì tất cả các cá nhân trong xã hội như vậy đều ngăn cản gây tổn hại cho bất cứ ai.

Trong Phật giáo, các nghĩa vụ đối ứng của chồng và vợ, các vị vua và các đối tượng, giáo viên và học sinh có thể được hiểu là Quyền và Nghĩa vụ. Lời khuyên của Đức Phật đối với Singàlaka (Thi-ca-la-việt) trong bài Kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt (Sigālaka Sutta or Sigālovāda) của Trường Bộ Kinh (Dīgha-nikāya) là “ủng hộ những người (cha mẹ) ủng hộ Ngài, làm bổn phận cho họ”, và tôn trọng người vợ bằng cách “tôn trọng không tôn trọng, trung thành và chia sẻ quyền lực. Sau đó, có thể ngược lại, được hiểu là quyền lực của cha mẹ và vợ/chồng.

(Trong Nikàyas (Kinh Bộ), đáng kể nhất là trong Trường Bộ (Dighà Nikàya) và Tăng Chi Bộ (Anguttara Nikàya), chúng ta tìm thấy những bài pháp nói về đời sống mà một vị Vua hay vị lãnh tụ cầm quyền phải sống theo. Như đã tuyên bố một cách minh bạch rằng Vua phải cai trị đúng pháp (dhammena), không được cai trị phi pháp (A- dhammena). Ngoài việc giữ Ngũ giới như các thần dân  của họ ra, một vị Vua hay người cầm quyền còn phải có tất cả những phẩm chất hiền thiện xứng đáng làm vị nguyên thủ của một quốc gia nữa.

Kinh Phật thường đề cập đến Thập Vương Pháp (Dasa-Ràja Dhamma) hay mười phận sự của một vị Vua: bố thí, trì giới, bỏ của cải ra để làm lợi ích chung; công bình ngay thẳng; ôn hoà, mềm dịu; cố gắng dứt bỏ sự ác; không có sân hận, hung dữ vô ích, không có lòng thù oán, hãm hại kẻ khác; có sự nhẫn nãi; không làm quá phạm vi luật lệ của quốc gia đã có, vì lòng bất bình sân hận của mình.

Như Đức Phật đã chỉ ra, chính các bậc Vua chúa là người phải an lập mình vào chính pháp (dhamma), hiếu đạo với cha mẹ và có tâm chính trực, tránh những thói hư tật xấu và làm mẫu mực cho thần dân  của mình. Đức Phật nói: “Nếu Vua là người được liệt vào hàng chính trực nhất trong số những thần dân sống không chính trực của mình. Thời có cần phải nói người khác không? Mọi người sẽ noi theo gương Vua. Nếu Vua  sống không chính trực thì cả nước sống trong thống khổ. . . nếu Vua sống ngay thẳng, mọi người sẽ tích cực noi gương Vua và cả nước sẽ sống trong hạnh phúc”.

Không bao giờ thỏa mãn với những vinh dự đã đạt được, bậc vua chúa hay bậc cai trị được trông đợi phải sống nhân ái biết chăm lo đời sống của người dân: “giống như người cha nhân từ đối với con cái vậy”. Một vị Vua suốt ngày chìm đắm trong dục lạc, kiêu hãnh với Vương quyền (Issariyamadamatta) đã không được mọi người ca tụng, mà còn bị khinh miệt. Để có được sự công bằng, thành thật và chính trực đối với mọi người không thiên vị hay tư vị, bậc cai trị phải tránh bốn pháp cư xử sai lầm với mọi người hay còn gọi là bốn pháp tư vị. Đó là tư vị vì thương  (chandàgati), tư vị vì ghét (dosàgati), tư vị vì si mê (mohàgati), và tư vị vì sợ (bhayàgati).

Về phương diện này, anh minh hoàng đế Phật tử Ashoka (trị vì: 273-232 trước Tây lịch) bậc vĩ nhân của Ấn Độ, người, do đời sống gương mẫu của mình, sau đó đã trở nên nổi danh là Dhammàsoka, có thể được xem như một trong những nhà cai trị công minh, trí tuệ và nhân từ nhất của mọi thời đại. Điều này được chứng minh qua những chỉ dụ của người:

“Tất cả mọi người đều là con của ta”.

“Ta mong cho con ta hưởng mọi sự giàu sang và hạnh phúc trong đời này và đời sau như thế nào thời ta mong cho mọi người đều được như vậy”.

“Ta sẽ đem lại sự an ủi cho thế gian này. Từ nơi ta thế gian này sẽ được hạnh phúc, không còn sầu lo”. (Chỉ dụ 1)

“Không có bổn phận nào cao quý hơn là thúc đẩy sự  hạnh phúc của toàn thế gian”.

“Ta phải làm việc vì lợi ích của thế gian”. (Chỉ dụ 2)

Chắc chắn có thể nói rằng Anh minh hoàng đế Phật tử Ashoka, người đã theo lời khuyên của Đức Phật thực hiện việc cai trị quốc gia đúng theo Vương pháp, là một nhà cai trị mẫu mực và như H.G. wells đã viết: “Trong số hàng chục nghìn các bậc Quân vương. . . chất đầy các cột lịch sử, tên tuổi của Ashoka chói sáng, và chói sáng hầu như độc nhất vô nhị, đó là một vì sao sáng”). (trích trong The Buddha's Ancient Path của Piyadassi Thera).

Trung tâm Đạo đức của Phật giáo về việc Bảo vệ Sự sống (Ahimsa), không bạo lực và do đó đảm bảo Quyền Con người được bảo vệ.

Ai cũng run sợ trước gậy gộc,

Ai cũng hãi hùng cuộc tử vong.

Xem xét lòng mình, biết lòng người khác,

Đừng giết và cũng đừng bảo giết.

(Kinh Pháp cú – Câu 129)

Những hậu quả nghiệp chướng của bạo lực được thể hiện rõ ràng trong những kim ngôn khẩu ngọc của Đức Phật;

“Giới trẻ Bà La Môn (Brahmins), ở đây một số phụ nữ hay đàn ông nếu là một kẻ gây ra các cuộc tấn công vào các sinh vật, là tàn nhẫn, đổ máu, có ý định gây thương tích và giết chóc, và không thương xót các sinh vật sống, sau khi chết thần hồn rời khỏi thể xác, phát sinh nhiều khổ não, sự xấu xa, đọa lạc vào cõi tối tăm như Địa ngục (Niraya). . .” (Trích trong Bạo lực và Phá vỡ Xã hội: Một nghiên cứu về văn bản Phật giáo sớm -1994 của Elizabeth)

Những Sai lầm trong khái niệm Nhân quyền phương Tây.

Trưởng lão Hòa thượng Phra Payutto chỉ ra rằng, các bài giảng có ảnh hưởng của phương Tây về Bình đẳng dựa trên sự cạnh tranh, quyền Bình đẳng để cạnh tranh với nhau, điều này lần lượt gây ra sự ngờ vực và sợ hãi. Do đó, các nhà triết học Thái Lan này khuyến khích con đường trung gian đến Nhân quyền, nơi mà Nhân quyền được tôn trọng, nhưng chỉ đến mức nó không vi phạm quyền của người khác.  Cả Trưởng lão Hòa thượng Phra Payutto và Hòa thượng Tiến sĩ Somparn Promta đều  lập luận rằng các hệ thống đạo đức phương Tây là thiếu sót trong kết quả Nhân quyền đó từ một thái độ phân chia và phân biệt  cơ bản.

Theo “đạo đức” phương Tây, những phiền não như tham lam (Lobha), ác cảm (dosa), sự Khát ái, sự ham muốn thái quá, sự khao khát quá mức (Craving-taṇhā),  và tự phụ (Māna) là một phần vốn có của bản chất con người không thể giải quyết được. Do đó, đạo đức hoặc quyền phải được áp đặt để đảm bảo quyền con người không bị xâm phạm, thông qua những phẩm chất bất lợi này của con người (phiền não). Tuy nhiên, theo Phật pháp, người ta không phải kìm hãm bản thân, đi ngược  lại dục vọng, để thoát khỏi phiền não. Phật giáo dạy cách loại bỏ phiền não thông qua phát triển và giáo dục đào tạo. Trưởng lão Hòa thượng Phra Payutto cho rằng, tư duy phương Tây đánh giá thấp khả năng này của con người để tự phát triển, chỉ ra rằng phiên bản Nhân quyền của họ không bền vững.

Trưởng lão Hòa thượng Phra Payutto chỉ ra rằng, mọi cá nhân đều có quyền tự phát triển. “Lý tưởng nhất, tất cả các điều kiện, cả xã hội và tự nhiên, nên được tạo thuận lợi và tất cả các loại trợ giúp nên được cung cấp cho sự phát triển bản thân của mỗi cá nhân”.

Ngài cho rằng, luật pháp phương Tây phải đóng vai trò là giáo dục đào tạo Giới pháp của Phật giáo (Sikkhāpada-戒法 ), điều đó sẽ dẫn đến việc tạo ra những người tốt và không bị ép buộc phải loại bỏ cái xấu. Ngài cho rằng, luật pháp tốt phải thừa nhận khả năng tự phát triển của con người.

Tuy nhiên, Trưởng lão Hòa thượng Phra Payutto cảnh báo chống lại việc chiếm đoạt quyền con người của người khác, trong cuộc đấu tranh để bảo đảm quyền con người do chính mình. Con người phải biết tiến hành cuộc đấu tranh để tự do mà không phá hủy nó trong quá trình này.

Tác giả: Sajitha Prematunge

Vân Tuyền dịch

(Nguồn: The Island)