I-Niên Ðại và con người

TOÀN TẬP 
MINH CHÂU HƯƠNG HẢI 

Tiến sĩ Lê Mạnh Thát
Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam ấn hành 2000

--o0o--

I.

NIÊN ĐẠI VÀ CON NGƯỜI

Về lai lịch, vì hai trang đầu của Hương Hải thiền sư ngũ lục đã bị mất trong bản in chúng tôi hiện có, nên nếu dựa vào những ghi chép của Lê quý Đôn trong Kiến văn tiểu lục 9, thì ta biết Minh Châu Hương Hải thuộc vào một danh gia thế phiệt của miền Nam nước ta vào thời ông. Tổ tiên 4 đời là Khởi nghĩa kiệt tiết công thần Trung lộc hầu, người A?g Độ, Nghi Lộc, Nghệ An, theo phò Nguyễn Hoàng và đến sống tại Quảng Nam. Hương Hải đã sinh ra tại vùng đất này, tại làng Bình An thượng, phủ Thăng Hoa, tỉnh Quảng Nam hiện nay vào năm 1628. Năm 18 tuổi ông thi đỗ Hương tiến và được bổ làm tri phủ Triệu phong. Năm Mậu Thìn (1652), ông đến thụ giáo với thiền sư Lục Hồ Vân Cảnh, được đặt pháp tự Minh Châu Hương Hải và pháp hiệu Huyền Cơ Thiện Giác, tiếp đến lại tới học đạo với thiền sư Viên Khoai Đại Thâm. Rồi 3 năm sau, ông từ quan và đi xuất gia lúc mới 30 tuổi. Một thời gian sau ông đóng thuyền đến cù lao Chàm ở ngoài cửa biển Hội An, dựng 3 gian am nhỏ để ở và tu trì. Thời gian thiền sư ở đảo này khoảng chục năm, tiếng tăm tu thiền của ông được nhiều người biết đến, trong số đó có Hoa lễ hầu là Tổng thái giám. Hoa Lễ Hầu tâu với Dũng quốc công Nguyễn Phúc Tần (1649-1687) về thiền sư và thiền sư được quốc công mời về trụ trì viện Thiền tịnh ở núi Qui Kỉnh. Mẹ của Nguyễn Phúc Tần và 3 con là Phúc Mỹ, Hiệp Đức và Phúc Tộ đều đến quy y cùng đông đảo quan lính .

Bấy giờ sau trận đánh năm 1648, mà kết quả là quân Trịnh đã thua và trong số tù binh quân Nguyễn bắt được có Gia quận công đã đến theo học với thiền sư. Có người dèm pha Gia quận công muốn bàn tính chuyện vượt biển về Bắc với thiền sư, Nguyễn Phúc Tần cho điều tra không có kết quả, bèn đưa thiền sư trở về Quảng Nam. Từ đó, thiền sư có ý vượt biển ra Bắc vì bị nghi ngờ . Đó là vào tháng 3 năm Nhâm Tuất (1682), lúc sư đã 55 tuổi. Cần nói thêm ở đây là Hương Hải thiền sư ngũ lục ghi thời điểm ấy sư 53 tuổi. Ghi thế rõ ràng là một nhầm lẫn, bởi vì cuối sách chép sư mất năm A? mùi, lúc đã 88 tuổi. Chữ ngũ dễ khắc lộn thành chữ tam .

Sư bèn cùng hơn 50 đồ đệ đi thuyền đến Vinh, vào yết kiến Yến quận công Trịnh Điềm (1629-1696), đang giữ chức trấn thủ vùng đất này. Sau khi khám xét và điều tra được một tháng thì Trịnh Tạc (1653-1682) đã cho Đường quận công đi đón thiền sư về kinh đô tiếp tục điều tra với những người như Lê Hy v.v… và đã xác định đúng thiền sư là người A?g Độ, Nghệ An. Bấy giờ, Trịnh Tạc mới mất , Trịnh Căn nối ngôi và ban cho sư áo mão, lương thực và tiền bạc, rồi cho về trấn Sơn Nam, giao Tước quận công Lê đình Kiên (1623-1704) giúp đỡ và thành lập viện Thiền tịnh, sau đó là chùa Nguyệt Đường ở tại phố Hiến. Chính trong thời gian ở tại chùa Nguyệt Đường này, thiền sư đã diễn dịch ra tiếng Việt 20 bộ kinh luận cùng sáng tác một số thơ văn khoảng 5 bài. Cuối cùng thiền sư đã mất vào ngày 12 tháng 5 năm A? Mùi 1715, sau khi đã phó chúc lại bài kệ :

Trong cuộc đời 88 năm của mình, Minh Châu Hương Hải đã có những đóng góp cho dân, cho nước qua thời gian mấy năm làm quan khi còn tuổi thanh niên. Rồi đến lúc xuất gia, Minh Châu Hương Hải vẫn còn đóng góp sức mình bằng mối quan hệ chặt chẽ với những nhà lãnh đạo chính trị quân sự đương thời mình. Minh Châu Hương Hải đã có quan hệ chặt chẽ với họ Nguyễn đàng trong, đặc biệt với Hiền vương Nguyễn Phúc Tần, rồi sau đó với vua Lê Hy Tông (1676-1704) và Lê Dụ Tông (1705-1728) cùng các chúa Trịnh Tạc (1653-1682), Trịnh Căn (1683-1709) và Trịnh Cương (1709-1729) với các quan lại cao cấp của triều đình như Ứng quận công Đặng Đình Tướng (1659-1735) Tước quận công Lê Đình Kiên (1623-1704) v.v… và đã có ảnh hưởng nhất định với những vị này .

Chẳng hạn, vụ cấm đạo năm 1714 đã xảy ra với sự tham dự ít nhiều của chính thiền sư Hương Hải, như Hương Hải thiền sư ngũ lục đã ghi : "Vào một ngày rảnh, trưởng quan lại đến Nguyệt Đường gọi 3 thầy người đạo Hoa lang cùng đến trong chùa Nguyệt Đường đối đàm giảng đạo với tổ sư để xem thắng bại thế nào. 3 thầy đạo Hoa lang một tên là Tài Gia, hai tên là Tài Hữu và ba tên là Tài Chi. Trưởng quan hỏi Đạo một câu, hỏi Thích một câu. 3 thầy đạo 3 lần không nói được. Chỉ còn một Thích lời nói không dứt. Trưởng quan bảo : Đạo không bằng Thích. Hoa lang ngoa dối lời dụ dỗ để xiêu lòng người, đó gọi là tà đạo, chẳng biết nghĩa lý. Trưởng quan lại bảo, họ Thích thông lời chí lý, có sự có tích, báu pháp vô biên. Từ đó ông biết đạo là ngụy chẳng chân, liền trở về báo lên cửu trùng. Đức Thánh thượng trải 8 tháng sai quan đuổi đám Hoa lang trở về nước nó, không được ở chỗ hiến trấ? nữa "

Việc đối đàm với 3 giáo sĩ Ki tô giáo này, kiểm tra lại các tư liệu củaToà thánh Ki tô giáo La Mã, cho đến nay chưa thấy có dấu hiệu ghi chép nào cả. Tuy nhiên đây là một thông tin đầu tiên về việc quan hệ giữa Phật giáo và Ki tô giáo tại Việt Nam do phía Phật giáo truyền lại. Điều này chứng tỏ Phật giáo không đứng ngoài cuộc đấu tranh tư tưởng xảy ra trong các thế kỷ có cuộc giao lưu và quan hệ với phương Tây như có người đã lầm tưởng. Và Phật giáo giai đoạn này, chỉ qua quan hệ một mình cá nhân Minh Châu Hương Hải đã có những tác động to lớn đối với chính sách của triều đình, điều này chứng tỏ đây là thời kỳ Phật giáo phát triển rực rỡ, thể hiện đóng góp của mình trong quá trình dựng nước và giữ nước như từng xảy ra trong quá khứ .

Hương Hải thiền sư ngũ lục cũng ghi lại cuộc đàm đạo của Hương Hải thiền sư với vua Lê Dụ Tông vào năm 1714 và kết thúc bằng bài thơ tiếng Việt do Trịnh Cương (1709-1729) tặng cho thiền sư :

Và Ứng quận công Tiến sĩ Đặng đình Tướng cũng làm thơ ca ngợi việc giảng kinh của thiền sư như Trịnh Cương đã làm :

Và sau khi được tặng thưởng những bài thơ của vua quan như thế này, Minh Châu Hương Hải cũng không thiếu những bài thơ đáp lại. Bài sau đây là một thí dụ và chắc chắn là bài thơ của chính thiền sư tặng cho Đặng Đình Tướng :

Qua những quan hệ như thế, ta thấy con người của Hương Hải có nhiều tài nhiều vẻ. Ông đã sống trong thời kỳ đất nước đang vươn mạnh về phía Nam, biên cương tổ quốc ngày càng mở rộng tưởng như không bao giờ chấm dứt, sức sống dân tộc trào dâng dào dạt. Đây là thời kỳ của những thiên tài khoa học như Chân An Tuệ Tĩnh (?-1711) thiên tài văn sử học như Chân Nguyên Tuệ Đăng (1647-1726) v.v…Họ đã ra sức đóng góp cho dân tộc và thời đại mình, cố gắng xây dựng đất nước thanh bình, giàu mạnh và văn minh. Cuộc đời và con người của Minh Châu Hương Hải đã xuất hiện trong một bối cảnh như thế .

Đó là đối với đời. Còn đối với đạo, Minh Châu Hương Hải đã đào tạo ra một loạt những thế hệ người kế thừa sự nghiệp truyền bá Phật giáo của mình mà tên tuổi còn được ghi lại trong Hương Hải thiền sư ngữ lục. Theo tài liệu này và căn cứ bài kệ truyền pháp của thiền phái Lâm Tế dòng Trí Bảng Đột Không :

Thì những đệ tử trực tiếp vào hàng chữ Chân của bài kệ gồm có Chân Lý Hiển Mật, Chân Tạng Mật Hạnh, Chân Chiếu Hoa Mỹ, Chân Tông Quảng Trí, Chân Quý Phổ Ứng, Chân truyền Quang Tán, Chân Tịch Khổ Hạnh, Chân Thành Bồ Đề, Chân Thường, Chân Cảnh, Chân Thước, Chân Ý, Chân Thị, Chân Thuần, Chân Đẳng, Chân Bình, Chân Pháp, Chân Quản, Chân Trí, Chân Bảo, Chân Thưởng, Chân Đông, Chân Dung, Chân Quả, Chân Viên, Chân Kinh, Chân Tịnh, Chân Quang, ngoài ra cộng thêm 1 số vị thành hơn 70. Đến những đệ tử hàng chữ Như của những vị có chữ Chân vừa kể, ta có tăng thống Như Nguyệt Hoa Quang, Như Tông, Như Túc, Như Khoản, Như Nhật, Như Đài, Như Bảo, Như Sơn, Như Thừa, Như Cống, Như Thiên, Như Hiền, Như Nhẫn, tăng thống Như Toàn, Như Biện, Như Đề, Như Viên, Như Kiên, Như Phái, Như Mật, Như Cảnh, Như Hải, Như Khanh, Như Nghiệm. Rồi đến hàng đệ tử của những vị vừa nêu, có pháp danh bắt đầu với chữ Tính, ta có tăng thống Tính Thanh, Tính Liễn, Tính Kế Đạm Hạnh, Tính Khả, Tính Lâm, Tính Duệ, Tính Thước, Tính Tường, Tính Mẫn, Tính Nhu, Tính Định, Tính Mỗ, Tính A?h, Tính Trác, Tính Đức, Tính Trí, Tính Lãng, Tính Năng, Tính Tiếp, Tính Phụng, Tính Xán, Tính Tuyên, Tính Hằng. Đến hàng đệ tử của những vị vừa kể, bắt đầu pháp danh với chữ Hải ta có tăng phó Hải Bồi, tăng phó Hải Triều, Hải Đường, Hải Nhã, Hải Đồng, Hải Diên, Hải Lịch, Hải Khoát, Hải Liên, Hải Trung v.v…

Qua bản danh sách này, 30 năm sau khi Minh Châu Hương Hải mất, dòng thiền của ông đã phát triển rực rỡ, trong số ấy có những người là những đại biểu long tượng cho Phật giáo như Như Nguyệt Hoa Quang mà tiểu sử phần nào đã được Lê Quý Đôn ghi lại trong Kiến văn tiểu lục 9 tờ 33b3-34a4. Cũng có những người đã kế nghiệp thầy mình trong địa hạt sáng tác như tăng chính Như Sơn, tác giả bộ Ngự chế thiền điển thống yếu kế đăng lục, và có những người đã đóng góp vào việc in lại những sử sách xưa như Tính Lãng, người bạn thiền của thiền sư Tính Quảng Điều Điều đã đứng ra in lại danh tác Thánh đăng ngữ lục và yêu cầu Tính Quảng viết tựa và đến thế kỷ thứ 19 dòng thiền của Minh Châu Hương Hải còn được biết qua những người như Tịch Truyền, Tịch Yên, và đệ tử của những vị này như Chiếu Khoa, Chiếu Tân v.v…Chiếu Tân là người đã đứng ra in bộ Pháp hoa quốc ngữ kinh của Pháp Liên vào năm 1856. Chiếu Kiên góp vào việc in lại Giải tâm kinh ngũ chỉ vào năm Minh Mạng thứ 14 (1834). Như vậy trong hai thế kỷ 18 và 19, dòng thiền của Minh Châu Hương Hải đã phát triển rầm rộ .

Để dựng nên một dòng thiền phát triển rầm rộ như thế, Minh Châu Hương Hải đã biến viện Thiền tịnh đơn sơ ban đầu vào những năm 1683, 1685 thành một ngôi tổ đình làm trung tâm văn hoá giáo dục, liên tục đào tạo ra những thế hệ thiền sư có danh tiếng vừa kể. Ngôi tổ đình này được ghi lại khá kỹ quá trình xây dựng và kết cấu cơ sở vật chất tương đối đầy đủ trong Hương Hải thiền sư ngữ lục, đóng góp vào việc tìm hiểu cách kiến trúc và lối thờ tự của dân tộc ta vào thời ấy. Điều đáng tiếc là tổ đình này chỉ mới hơn 200 năm qua, bây giờ không còn một dấu vết gì nữa ngoài 2 tháp mộ là nơi yên nghỉ cuối cùng của Minh Châu Hương Hải và người cao đệ Viên Thông phương trượng hoà thượng Chân Lý Hiển Mật. Nhờ sự giúp đỡ nhiệt tình của Ban trị sự Phật giáo tỉnh Hưng Yên, chúng tôi đã có dịp vào thăm tận nơi hai ngôi tháp mộ này, bây giờ đang nằm trong khuôn viên của nhà dân. Chúng tôi có đề nghị với chư vị lãnh đạo Giáo hội tỉnh Hưng Yên xin khôi phục tổ đình Nguyệt đường. Nếu chưa được thì tối thiểu xin khôi phục lại khuôn viên hai tháp mộ của thiền sư Minh Châu Hương Hải và thiền sư Chân Lý Hiển Mật thành những di tích lịch sử văn hoá, làm nơi thăm viếng và giáo dục truyền thống yêu nước cho con cháu về sau .

Tuy nhiên, đóng góp to lớn nhất cho đạo của Minh Châu Hương Hải vẫn chủ yếu nằm trong sự nghiệp trước tác, thể hiện những suy nghĩ của bản thân và âu lo trước tiền đồ của Phật giáo cũng như dân tộc .