Chương 10: Nhu cầu nhận thức

Trongnghiên cứu về phát triển luân lý và tâm linh, chúng ta đãtừng nói rất nhiều đến nhu cầu về giới luật hoặc kỷluật. Tuy rằng điều đó có vẻ như lỗi thời, thậm chíkhó chấp nhận, trong một thời đại và văn hóa quá nhấnmạnh đến mục đích của sự thành tựu cá nhân. Nhưng lýdo người ta có nhãn quan tiêu cực về kỷ luật là vì, theotôi, phần lớn do sự hiểu biết thông thường về từ Ngữđó. Người ta thường có xu hướng kết hợp kỷ luật vớiđiều gì áp đặt chống lại ý muốn của họ. Tuy nhiên,tưởng cũng đáng lặp lại, điều chúng ta nói lên khi nhắcđến giới luật tâm linh chính là điều ta tự nguyện thọnhận trên căn bản nhận thức trọn vẹn lợi lạc của nó.Đó không phải là một khái niệm xa lạ. Chúng ta không ngầnngại chấp nhận kỷ luật khi nó có lợi cho sức khỏe vậtlý.

Theolời khuyên của y sĩ, chúng ta tránh các thức ăn có hại ngaydù có thèm muốn. Thay vì vậy, chúng ta chỉ ăn các thức cólợi cho mình. Trong khi quả thật trong bước đầu tiên, kỷluật bản thân, ngay dù tự nguyện chấp nhận, có thể liênhệ đến sự nhọc nhằn và ngay đến một mức độ phấnđấu nào đó, nhưng nó sẽ nhẹ nhàng hơn qua thời gian, nhờsự quen thuộc và áp dụng chuyên cần. Nó hơi giống như làlàm chuyển hướng một dòng nước. Đầu tiên, chúng ta phảiđào kênh và đắp bờ. Kế đó, khi nước được dẫn vàotrong, chúng ta còn cần phải điều chỉnh chỗ này chỗ khác.Nhưng khi dòng nước đã hoàn toàn tạo lập, thì nước sẽchảy theo chiều ta mong muốn.

Giớiluật luân lý cần thiết bởi vì nó là phương tiện nhờđó ta nối kết được các sự cạnh tranh quyền hạnh phúccủa ta và người. Dĩ nhiên là có những người giả địnhquyền hạnh phúc của họ quan trọng hơn đến đỗi bất cầnđến hậu quả đau khổ của người khác. Nhưng đó là thiểncận. Nếu độc giả chấp nhận sự đặc trưng hóa hạnhphúc do tôi nêu ra, tiếp theo đó là, không ai thật sự hưởnglợi lạc từ việc làm hại người khác. Bất cứ lợi íchtrực tiếp đạt được qua sự tổn hại của người khácbắt buộc chỉ là tạm bợ. Về lâu dài, làm hại ngườikhác, và phá rối an bình cùng hạnh phúc của họ tạo chochúng ta lo lắng. Bởi vì hành động của ta có ảnh hưởngtrên chính mình và người khác, khi ta thiếu giới luật, dầndà lo âu khởi dậy trong lòng, và sâu tận thâm tâm, ta sẽcảm thấy không yên tĩnh. Ngược lại, dù nhọc nhằn cáchmấy, giới luật các phản ứng của ta trước các ý niệmvà cảm xúc tiêu cực về lâu về dài sẽ bớt tạo ra phiềnphức như khi dung dưỡng các hành động ích kỷ.

Tuynhiên, cần lặp lại một lần nữa, giới luật luân lý khôngphải chỉ bao hàm sự kềm chế. Nó còn tiếp nối bằng việcđào luyện đức hạnh. Tình thương và tâm từ bi, khoan dung,tha thứ, vân vân là các phẩm chất cốt yếu. Khi chúng hiệnhữu trong cuộc đời, mọi thứ ta làm đều trở thành mộtdụng cụ tạo lợi lạc cho toàn thể gia đình nhân loại.Ngay trong công việc hàng ngày của ta — dù chỉ là giữ trẻtại nhà, làm việc trong hãng xưởng, hoặc phục vụ cộngđồng như bác sĩ, luật sư, doanh gia, hay giáo sư — tất cảhành động của ta đều có phần đóng góp vào sự an sinhchung. Và bởi vì kỷ luật luân lý giúp cho các phẩm chấtdễ phát triển, tạo ý nghĩa và giá trị cho cuộc đời, nênnó là một điều hiển nhiên được người biết nhận thứcthọ hành trong sự phấn khởi và tinh tấn.

Trướckhi xét đến phương cách áp dụng thứ giới luật nội tạiđó vào các tương quan cùng người khác, cần lược lại vềcác nền tảng xác định hành vi luân lý là vô tác hại nhưthế nào. Như chúng ta đã thấy, thực tế có tánh chất phứctạp, cho nên khó nói rằng một hành động riêng tư nào đó,hoặc một loại hành động nào đó tự nó đúng hay sai. Hànhvi luân lý do đó chẳng phải điều chúng ta dấn thân vào,chỉ vì tự riêng nó là đúng. Chúng ta làm thế vì nhận rarằng nếu như ta muốn hạnh phúc và tránh đau khổ, ngườikhác cũng vậy. Vì lý do đó, khó nghĩ được một hệ thốngluân lý ý nghĩa tách rời khỏi vấn đề kinh nghiệm củata về hạnh phúc và đau khổ.

Dĩnhiên, nếu chúng ta muốn hỏi đủ loại câu khó khăn đặtcăn bản trên siêu hình học, thì luận thuyết về luân lýsẽ trở nên quá phức tạp. Trong khi thật hành luân lý khôngthể giảm thiểu thành một loại thực tập lý luận, hoặcchỉ đơn giản là các điều lệ phải theo; thì bất cứ nhìnvào nó cách nào, cuối cùng ta cũng trở lại câu hỏi nềntảng về hạnh phúc và đau khổ. Tại sao hạnh phúc lại tốtvà đau khổ lại xấu cho chúng ta? Có lẽ không có đượccâu trả lời kết luận. Nhưng có thể quán sát rằng, bảnchất chúng ta vốn thích thứ này hơn thứ kia, giống như làthích cái tốt hơn thay vì cái chỉ tốt. Chúng ta chỉ bịthu hút bởi hạnh phúc và tránh xa đau khổ. Nếu đi xa hơnvà hỏi tại sao như vậy, chắc chắn câu trả lời sẽ đạikhái như, Đó là như thế đó, hoặc đối với người cóđức tin, Thượng đế tạo chúng ta cách đó.

Chođến đây, đặc trưng của luân lý trong hành động đượcđề cập đến, chúng ta đã thấy nó tùy thuộc vào rất nhiềuyếu tố. Thời gian và hoàn cảnh có tầm quan trọng lớn đếnvấn đề. Nhưng, sự có hoặc mất tự do của cá nhân cũngthế. Một hành động tiêu cực có thể xem như trầm trọngnhất khi kẻ làm việc đó với trọn vẹn tự do, đối lạivới người bị bắt buộc phải làm trái với ý muốn củahọ. Tương tự, sự thiếu lòng hối hận cũng phản ánh đượcđiều đó, hành động tiêu cực cứ được dung dưỡng táilập có thể xem như trầm trọng hơn là hành động đơn lẻ.Nhưng ta cũng phải xét đến ý định đằng sau hành động,cũng như nội dung của nó. Tuy vậy, câu hỏi vượt lên trêncó liên hệ đến trạng thái tâm linh của cá nhân, trạngthái tâm và trí (kun long) toàn bộ trong giây phút hành động.Bởi vì, nói chung, đây là lãnh vực chúng ta có quyền kiểmsoát nhiều nhất, đây là thành phần ý nghĩa nhất để xácđịnh đặc tánh luân lý trong hành động. Như chúng ta đãthấy, khi ý định của ta bị ô trược bởi ích kỷ, hậnthù, từ tham vọng đến thất vọng, tuy rằng đa số các hànhđộng bộc lộ ra ngoài có vẻ xây dựng, nhưng ảnh hưởngkhông thể tránh của chúng sẽ là tiêu cực, cho cả ta lẫnngười.

Bằngcách nào chúng ta có thể áp dụng nguyên tắc vô tác hạikhi đối diện cùng một vấn đề luân lý tiến thoái lưỡngnan? Đây là lúc năng lực phán đoán và tưởng tượng củachúng ta làm việc. Tôi đã ừng mô tả hai điều trên nhưhai nguồn quý báu nhất, và đề khởi việc sở hữu chúnglà điểm khác biệt giữa loài người và thú vật.

Chúngta cũng đã thấy chúng quan trọng ra sao khi cần phải họcđối phó cùng đau khổ. Trong việc thật hành luân lý, haiphẩm chất này cho phép chúng ta phân biệt giữa lợi ích ngắnhạn và dài hạn; lượng định mức độ luân lý qua các hànhđộng khác nhau; và các hậu quả của hành động, để từđó ta có thể chọn lựa đạt đến các mục tiêu giá trịvà bỏ lại các mục tiêu thấp hơn. Trong trường hợp khótiến thoái, từ ngay phút đầu, chúng ta cần phải nhận xétvề đặc điểm của hoàn cảnh, trong một thứ ánh sáng, màtheo truyền thống Phật giáo gọi là "phối hợp phương tiệnthiện xảo và tri kiến." "Phương tiện thiện xảo" có thểđược hiểu như là nỗ lực của ta tùy theo hoàn cảnh đểđảm bảo các việc làm theo đúng động lực của từ bi."Tri kiến" là cơ năng tối yếu của ta và cách thức — nhằmphản ứng cùng các yếu tố liên hệ khác nhau — ta chấnchỉnh mức độ theo lý tưởng vô tác hại sao cho thích hợpvới khuôn khổ của hoàn cảnh. Chúng ta có thể gọi đó làcơ năng của nhận thức có minh tuệ.

Sửdụng cơ năng này — vốn đặc biệt quan trọng khi không cósự kêu gọi của tín ngưỡng — liên hệ thường xuyên đếnviệc kiểm soát nhãn quan của chúng ta và tự đặt câu hỏirằng, Ta có đại trí hay tiểu trí. Ta đang đặt vào hoàncảnh tổng quát hay là chỉ chú ý đến các chi tiết đặcbiệt? Nhãn quan của ta ngắn hạn hoặc dài hạn? Ta có thiểncận quá hay lu mờ quá chăng? Động cơ của ta có thuần từbi chăng khi quán xét mối liên hệ đến mức toàn thể loàingười? Hoặc là từ bi của ta chỉ hạn hẹp trong vòng giađình, bạn hữu, và một số người xem như thân cận? Cũngnhư trong việc khám phá bản chất chân thật của ý niệmvà cảm xúc, chúng ta cần phải nghĩ, nghĩ, nghĩ.

Dĩnhiên, không thể luôn luôn bỏ thời gian vào việc nhận thứcthận trọng. Thỉnh thoảng chúng ta phải hành động tức khắc.Đó là tại sao sự phát triển tâm linh của chúng ta ở tầmmức quan trọng trong sự đảm bảo các hành động của tađược lành mạnh về luân lý.

Hànhđộng càng tự khởi, thì chúng càng có khuynh hướng phảnánh lại thói quen và xu hướng của chúng ta trong thời điểmđó. Nếu có điều gì bất thiện, hành động của ta sẽnối vào sự phá hủy. Đồng thời, tôi tin rằng rất cầnthiết phải có một loạt các giới huấn luân lý nhằm hướngdẫn chúng ta trong đời sống hàng ngày. Điều này có thểgiúp ta tạo thành thói quen tốt. Tuy nhiên, tôi phải đưa thêmý kiến của mình là, khi chấp hành các giới huấn đó, tốtnhất nên ít nghĩ về chúng như là các khuôn khổ đạo đức,mà xem như các nhắc nhở thường xuyên đến tha lợi trongtâm khảm và trước lý trí.

Vềnội dung của các giới luật, chúng ta thật khó đưa ra điềugì hơn các chỉ dạy luân lý căn bản của mọi tôn giáo lớntrên thế giới hoặc ngay cả của các truyền thống triếtlý nhân bản. Sự thỏa hiệp giữa các điều trên hầu nhưbắt buộc, mặc dù có khác biệt giữa các ý kiến liên hệđến nền tảng siêu hình. Tất cả đều đồng ý về sựtiêu cực trong việc sát sanh, trộm cắp, dối trá, và tà dâm.

Thêmvào đó, trên quan điểm yếu tố động cơ, tất cả đềuđồng ý về sự cần thiết phải tránh oán hận, kiêu mạn,tà ý, phóng dật, cầu vọng, tham lam, dâm dật, các lý tưởngtác hại (như kỳ thị), và vân vân.

Mộtsố người có thể nghĩ không hiểu sự giới chế tà dâmcó là điều cần thiết trong thời đại việc phòng ngừasanh sản quá giản dị và hữu hiệu này. Tuy nhiên, như làcon người, chúng ta có xu hướng bị ngoại vật thu hút, dùthọ cảm bằng mắt, khi bị thu hút bởi hình tướng; bằngtai, khi sự thu hút khởi dậy qua âm thanh; hoặc qua bất cứgiác quan nào khác. Mỗi một thứ đều có khả năng trở thànhmột nguồn khó khăn cho chúng ta. Thế mà thu hút dục tìnhbao gồm cả ngũ quan. Kết quả, trong khi sự ham muốn tộtđộ đi kèm theo sự thu hút của dục tình, nó có thể tạocho chúng ta những vấn đề to tát. Tôi tin sự kiện đượcnhận thức theo chiều hướng luân lý chống tà dâm đều đượccác tôn giáo lớn xiển dương. Và, ít nhất trong truyền thốngPhật giáo, chúng ta được nhắc nhở rằng xu hướng ham muốndục tình sẽ trở thành ám ảnh. Nó nhanh chóng đi đến điểmmột người không còn chỗ nào cả cho sinh hoạt xây dựng.

Mộtthí dụ về sự liên kết đó, trường hợp ngoại tình. Nhưđã nói trên, hành vi luân lý thiện lành sẽ tạo ảnh hưởngkhông những đối với chúng ta mà còn trên người khác nữa,do đó luôn luôn cần xét đến cảm xúc của một thành phầnthứ ba liên hệ. Ngoài hành động bất thiện đối với ngườiphối ngẫu, phải lưu ý đến thực tế của hành động nàycòn tạo ra mức ảnh hưởng lâu dài như là sự rối loạntrong gia đình sẽ gây bất ổn cho con cái. Giờ thì hầu nhưsự kiện phổ thông được nhìn nhận là con cái là nạn nhâncủa cả gia đình tan vỡ lẫn các liên hệ thiếu lành mạnhtrong nhà. Viễn ảnh về chính ta như là người hành động,cần nhận biết rằng rất có thể sẽ chịu một ảnh hưởngtiêu cực của sự tiêu hao dần dà lòng tự trọng.

Cuốicùng, có một sự kiện trong việc bất trung, những hành độngtiêu cực nghiêm trọng khác có thể là hậu quả trực tiếp— nói dối và lừa đảo là những điều tối thiểu. Vàsự thụ thai ngoài ý muốn có thể dễ dàng khiến ngườimẹ tuyệt vọng đó đi tìm cách phá thai.

Khinghĩ theo cách này, rõ ràng là lạc thú tạm bợ đến từsự liên hệ ngoại tình không thật sự nhỏ nhặt so vớicác hậu quả bất trắc tạo ảnh hưởng tiêu cực từ hànhđộng cho chính ta và người. Vì thế, thay vì xem các giớiluật cấm tà dâm như là một hạn chế sự tự do, tốt hơnnên xem chúng như một sự nhắc nhở theo lẽ thường rằngcác hành động đó ảnh hưởng trực tiếp đến sự an sinhcủa cả ta lẫn người khác.

Nhưthế, phải chăng việc tuân hành giới luật nằm trên cảviệc nhận thức sáng suốt? Không. Trên diện luân lý, hànhvi phải tùy thuộc vào việc chúng ta áp dụng nguyên tắc vôtác hại. Tuy nhiên, có những trường hợp trong đó hành độngcó thể dính dáng đến việc phải phạm một giới luật nàođó. Trong trường hợp này, chúng ta phải dùng trí thông minhhầu thẩm định phải làm hành động nào ít tác hại nhấttrong dài hạn. Lấy thí dụ, một trường hợp trong đó tachứng kiến một người đang bỏ chạy trốn một đám đôngcầm dao đuổi theo rõ ràng với ý định làm hại người đó.Ta nhìn thấy người bỏ trốn nấp sau cánh cửa. Một lúcsau, một trong số người đuổi theo đến và hỏi ta ngườikia chạy hướng nào. Bấy giờ, một mặt ta không muốn nóidối, vì sẽ làm thiệt hại lòng tin của người hỏi. Nhưngmặt khác, nếu nói lên sự thật, ta nhận biết rằng mìnhcó thể góp phần vào sự thương vong của một người đồngloại. Dù quyết định cách nào, ta cũng đều dính dấp đếnmột việc làm tiêu cực. Trong trường hợp như thế, vì chắcchắn rằng mình làm cách nào có thể phục vụ được mộtmục tiêu cao hơn — bảo vệ mạng sống cho một người bịhại — cho nên rất thích đáng khi phải nói, "Ồ, tôi khôngnhìn thấy ai" hoặc mơ hồ hơn, "Tôi nghĩ anh ta theo lối khác."Chúng ta phải xét tình trạng tổng quát và cân nhắc lợiích giữa việc nói dối hoặc nói thật, và làm điều ta nghĩrằng ít hại nhất. Nói cách khác, giá trị đạo đức củamột hành động có thể thẩm định trong liên hệ cả thờigian, không gian cùng trường hợp, và sự lợi ích toàn diệncủa tất cả mọi khía cạnh khác trong tương lai cũng nhưhiện tại. Nhưng trong khi có thể xét thấy rằng một hànhđộng về luân lý có vẻ lành mạnh trong một trường hợpđặcbiệt nào đó, cùng hành động đó ở một thời gianvà không gian hoặc một trường hợp khác, lại không như thế.

Nhưthế, điều gì ta phải làm khi hành động đến từ ngườikhác? Điều gì ta phải làm khi hầu như rõ rệt là sẽ thựchiện một hành động mà ta cảm thấy sai quấy? Điều trướctiên cần phải nhớ là trừ phi biết rõ từng chi tiết củatrường hợp, cả nội diện lẫn ngoại diện, ta không baogiờ có thể hiểu rõ đầy đủ về hoàn cảnh cá nhân hầucó thể đưa ra phán đoán vững chắc về nội dung đạo đứccủa hành động đến từ người khác. Dĩ nhiên, có các trườnghợp cực đoan khi đặc tánh tiêu cực của hành động ngườikhác rất rõ rệt. Nhưng trường hợp này hầu như rất hiếm.Đó là lý do tại sao hữu ích hơn khi tri kiến về một trườnghợp đơn phương đến với chúng ta hơn là biết đến hàngngàn trường hợp của người khác. Vì nếu lỗi lầm là củata, ta phải đặt mình vào vị trí phải sửa đổi.

Tuynhiên, cần nhớ có một phân biệt căn bản giữa một ngườivà các hành động đặc biệt nào đó của họ, chúng ta cóthể vượt qua hoàn cảnh để lưu ý thích đáng hơn về hànhđộng. Trong đời sống hàng ngày, rất thường khi phải chấpnhận ở một mức độ nào đó hành động của bạn bè quenbiết và tôn trọng ước vọng của họ. Khả năng làm điềuđó có thể xem như một phẩm chất tốt. Nhưng khi ta nhậpnhằng cùng kẻ quá buông lung trong thái độ tiêu cực, chỉtìm tư lợi và bỏ quên tha lợi, ta có thể mất định hướngcủa chính mình. Kết quả, khả năng giúp đỡ người kháccủa ta có thể bị lạc hướng. Có một câu tục ngữ Tâytạng nói rằng, khi ta nằm trên một núi vàng, sẽ bị dínhchút vàng; chẳng khác nào dính đất khi nằm trên núi đất.Tốt nhất là nên tránh các người đó, mặc dù tốt hơn phảicẩn thận đừng cắt đứt hoàn toàn. Thật vậy, có đôilúc thích đáng nên ngăn họ lại đừng cho hành động cáchnào đó — dĩ nhiên là động cơ của chúng ta phải thuầnthành và phương pháp vô tác hại. Lại nữa, nguyên tắc chủyếu là từ bi và tri kiến.

Điềunày cũng đúng trong các vấn đề tiến thoái lưỡng nan màta có thể gặp trên trình độ xã hội, đặc biệt là cáccâu hỏi đầy khó khăn và thách đố do xã hội khoa học vàkỹ thuật đặt ra. Thí dụ, trong lãnh vực y khoa, hầu nhưcó thể kéo dài đời sống thêm vài năm cho một số trườnghợp bệnh lý mà trước đây không lâu có vẻ như vô vọng.Việc này, dĩ nhiên, là một nguồn hạnh phúc lớn. Nhưng lạithường làm trổi dậy các vấn đề phức tạp và tế nhịliên hệ đến sự chăm sóc tồn dưỡng. Tôi nghĩ cho đếnnay chưa có một lề luật nào liên hệ đến điều này. Tráilại, còn có hàng loạt các việc phải suy xét, mà ta phảithận trọng dùng ánh sáng của lý tính và từ bi soi dọi.Khi cần lập một quyết định khó khăn thay cho một bệnhnhân, chúng ta phải xét đến tất cả các khía cạnh yếutố khác biệt. Có rất nhiều thứ khó khăn cho từng trườnghợp. Thí dụ, nếu ta kéo dài đời sống cho một người lâmtrọng bệnh mà đầu óc còn tỉnh táo, tức là tạo cơ hộicho người đó suy nghĩ và cảm giác theo một cách mà khôngngười nào có thể làm. Mặt khác, ta phải xét khi làm nhưthế, họ có phải sẽ chịu đựng quá nhiều đau đớn thểxác và tinh thần như kết quả của các biện pháp quá độhầu giữ mạng sống cho họ. Tuy nhiên, điều này chưa phảilà yếu tố vượt trội. Là một người tin vào sự tồn tụccủa tâm thức sau cái chết của thân xác, tôi lập luận rằng,tốt hơn là nên chịu đựng đau đớn với thân xác ngườihiện tại. Ít ra chúng ta có thể hưởng lợi lạc từ sựchăm sóc của người khác, nếu chọn cái chết, ta có thểtìm thấy rồi sẽ phải chịu đựng các đau khổ dưới mọihình thái khác.

Nếubệnh nhân không còn ý thức và do đó không thể tham gia vàotiến trình lập quyết định, đó lại là một vấn đề khác.Và trên cả mọi sự, là vấn đề ước mong của gia đình,cùng với các vấn đề lớn của sự chăm sóc kéo dài đốivới họ và người khác. Thí dụ, rất có thể vì cần kéodài mạng sống của một người, phải dùng tài khoản lẽra lợi ích cho nhiều người khác. Nếu có một nguyên tắctổng quát, tôi nghĩ giản dị nhất là chúng ta phải nhìnnhận sự quý báu tối thượng của đời sống, và cố gắngđảm bảo rằng khi thời gian phải đến, người sắp chếtđược ra đi trong sự thanh tịnh và an bình càng đầy đủcàng tốt.

Trongcác lãnh vực khác như di truyền học hoặc sinh vật lý học,nguyên tắc vô tác hại cũng giữ phần quan trọng vì có liênhệ đến sanh mạng. Khi động cơ phía sau việc nghiên cứuchỉ là để hưởng lợi, hoặc nổi tiếng, thậm chí cảđến nghiên cứu chỉ vì tư lợi cá nhân, rất cần phảiđặt các câu hỏi về mục tiêu chính yếu. Tôi đặc biệtnghĩ đến sự phát triển các thứ kỹ thuật tác động vậtlý phụ thuộc, như giống phái hoặc ngay cả màu tóc hay màumắt, có thể chỉ dùng vào thương mại nhằm khai thác khíacạnh kiến chấp của cha mẹ. Thật vậy, trong khi rất khóphân loại về các hình thức của thí nghiệm di truyền học,lại có một lãnh vực tế nhị chủ yếu được tiến hànhmột cách thận trọng và khiêm tốn. Đặc biệt phải cảnhgiác về khả năng bị lợi dụng. Điểm quan trọng là cầnluôn ghi nhớ trong đầu các áp dụng rộng rãi có thể dùng,và chủ yếu là đảm bảo động cơ chính phải hoàn toàntừ bi. Vì nếu nguyên tắc tổng quát phía sau việc làm đóchỉ là tiện ích, do đó có điều thoạt nhìn như vô íchlại có thể làm lợi cho các điều hữu ích hiển nhiên hơn;như thế lại không có gì ngăn ta đặt quyền của ngườithuộc loại trên thấp hơn quyền của người thuộc loạidưới. Tính chất tiện ích không bao giờ có thể biện minhcho sự tước đoạt quyền lợi của một cá nhân nào. Đólà điều nguy hiểm và tuột dốc.

Mớiđây tôi xem một chương trình tài liệu của đài BBC về việcsanh sản vô tánh. Dùng ảnh tượng bằng máy điện tử, cuốnphim này trình bày một động vật các nhà khoa học đang thửnghiệm chế tác, một bán-nhân với đôi mắt to và nhiềunét khác giống con người, nằm trong một cái lồng. Dĩ nhiên,đó chỉ là tưởng tượng, nhưng, họ giải thích, có thểtiên liệu vào một thời điểm nào đó, người ta có thểchế tác ra các động vật như thế. Chúng có thể đượctạo ra, và các cơ phận cùng thành phần khác trong cơ thểsẽ được dùng làm "phụ tùng" giải phẫu cho tiện ích củaloài người. Tôi quả thật khiếp đảm trước việc đó.Ồ, ghê quá. Chắc chắn điều đó sẽ đưa sự cống hiếncủa khoa học đến cực điểm? Ý tưởng một ngày nào đó,chúng ta có thể chế tạo ra các chúng sanh chỉ cho mục đíchđó cũng đủ làm tôi kinh hoàng. Tôi cũng cảm thấy như thế,khi nghĩ đến ý tưởng làm thí nghiệm liên hệ đến cácthai nhi.

Đồngthời, thật khó thấy điều đó có thể được ngăn ngừamột khi cá nhân thiếu kỷ luật trong hành động. Vâng, chúngta có thể ban hành luật lệ. Vâng, chúng ta có thể đưa racác mã số quốc tế cho hành vi — chúng ta quả thật cầncả hai loại đó. Tuy vậy, nếu các nhà khoa học không cómột cảm nhận nào về điều mà họ đang làm là thô bỉ,phá hoại, và tiêu cực đến tột độ, thì không có mộtviễn tượng nào cho sự kết thúc của các thứ cống hiếnnhiễu loạn như trên.

Cònvề các vấn đề như mổ xẻ sống, trong đó thú vật phảichịu đau đớn khủng khiếp trước khi bị giết hầu con ngườiđược mở rộng kiến thức khoa học? Ở đây tôi chỉ nóitheo nhãn quan của Phật giáo, trong đó các hành xử như thếquá đả kích. Tôi chỉ hy vọng vào sự tiến bộ thần tốccủa kỹ thuật điện tử, sẽ giúp cho việc sử dụng thúvật làm thí nghiệm khoa học ngày càng giảm bớt. Một sựphát triển tích cực trong xã hội hiện đại, theo cùng đàphát huy sự tôn trọng nhân quyền, là sự quan tâm đến thúvật nhiều hơn. Thí dụ, có sự tiến triển trong việc thừanhận sự thiếu nhân đạo trong kỹ nghệ chăn nuôi gia súc.Ngoài ra, càng ngày nhiều người càng thích ăn chay và cắtgiảm việc dùng thịt. Tôi rất hoan hỉ trước sự kiện đó.Hy vọng của tôi là trong tương lai, mối quan ngại này sẽtriển khai mạnh mẽ, đến cả các loài thú nhỏ nhặt nhấtngoài biển cả.

Ởđây, có thể lời tôi nghe giống như một khuyến cáo. Cácchiến dịch bảo vệ người và vật có mục tiêu cao thượng.Nhưng chủ yếu là chúng ta không thể cho phép mình bị lôicuốn theo cảm thức bất công nào đó, khiến lại bỏ quênquyền lợi của người khác. Chúng ta cần phải đảm bảođã nhận thức một cách sáng suốt trong khi theo đuổi lýtưởng.

Thậthành các cơ năng trọng yếu trong phạm trù luân lý đưa đếnviệc nhận lãnh trách nhiệm cả hành động bên trên lẫnđộng cơ bên dưới. Nếu chúng ta không nhận lãnh trách nhiệmdo động cơ của mình, dù tích cực hoặc tiêu cực, thì khảnăng tác hại sẽ lớn hơn.

Nhưta đã thấy, cảm xúc tiêu cực là nguồn của hành độngvô luân. Mỗi hành động ảnh hưởng không những trên cácngười thân chung quanh ta, mà còn cả bạn bè, đồng nghiệp,cộng đồng, và, trên hết, toàn thế giới.