Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Niêm hoa vi tiếu(zh:拈花微笑, j: nenge-mishō) nghĩa tiếng Việt: cầm hoa mỉm cườiđây là một giai thoại thiền, ghi lại sự kiện Đức Phật Thích-ca Mâu-niđưa cành hoa lên khai thị, tôn giả Ca Diếp phá nhan mỉm cười.
Hôm nọ, trên núi Linh Thứu (Gṛdhrakūṭa) trước mặt đông đảo đại chúng,Đức Thế Tôn không tuyên thuyết pháp thoại như mọi ngày, mà lặng lẽ đưa lên một cành hoa. Đại chúng ngơ ngác chẳng ai hiểu gì, duy chỉ có đại trưởng lão Ma-ha Ca-diếp(Mahākāśyapa) phá nhan mỉm cười. Đức Phật liền tuyên bố với các thầy tì kheo: “Tacó chính pháp vô thượng trao cho Ma-ha Ca-diếp. Ca-diếp là chỗ nương tựa lớn cho các thầy tì kheo, cũng như Như Lai là chỗ nương tựa cho tất cả chúng sinh”[1]. Từ câu nói này, chư vị Thiền sư tiền bối đã diễn đạt thành: “Tacó chánh pháp nhãn tạng, niết-bàn diệu tâm, thật tướng vô tướng, pháp môn vi diệu, bất lập văn tự, truyền ngoài giáo pháp, nay trao cho Ca-diếp”[2]. Điều này có ý nghĩa gì?
Đức Phật đã mở bày nhiều pháp hội, diễn thuyết vô lượng pháp môn, khiến cho trời người đều được lợi lạc. Dù vậy, giải thoátNiết-bànlà trạng thái tự chứng tự nội, tự thực hành thể nghiệm hay tự chứng cảnh giới và hằng sống với cảnh giới ấy bằng nhận thức trực tiếp về chânlý mà không thể chia sẻ cho người khác bằng lí luận. Trạng thái giác ngộ vượt ra ngoài nhận thức phân biệt của con người. Điều đó làm sao diễn tả bằng lời?
Sự thật thì trong giáo lí giác ngộ giải thoát của Đức Thế Tôn cũng có một sự hiểu biết có thể với tới được bằng cách tư duy, học hỏi giáo lý, diễn đạt bằng ngôn ngữ; nhưng cũng có một sự hiểu biết vượt trên lý luận, tư duy và không thể diễn đạt bằng ngôn ngữ.
Thế nhưng, nếu không diễn đạt bằng ngôn ngữ, không nói gì cả, thì làm sao để hiểu được? Phải mượn hình ảnh để ví dụ, để diễn đạt những điều không thể diễn đạt bằng lời. ‘Niêm hoa’ là cách khai mở kho tàng tuệ giác vượt lên trên lý luận, tư duy, phân biệt bằng lời đó. Mọi tư duy phân biệt một khi đã bị cắt đứt thì tuệ giác vắng lặng uyên nguyên bình đẳng trong tâm thức của mỗi chúng sinh vốn vượt ngoài giới hạn của mọi hình thức tư duy khái niệm sẽ được khai mở.
Do đó, khi Đức Phật đưa cành hoa lên (niêm hoa) và ngài Ca-diếp mỉm cười(vi tiếu) là biểu thị cho pháp môn lấy tâm truyền tâm, một pháp môn siêu ngôn ngữ, siêu văn tự. Trong pháp môn này chỉ có sự giao cảm, sự rung động giữa hai tâm thức Thầy và Trò, và hai tâm thức này đã đồng nhất. Đó là cái tâm vi diệu Niết bàn.
THAM KHẢO:
- ^Câu kinh này có ghi trong Kinh Niết bàn, Bắc bản, của Pháp Hiển hay Đàm Vô Sấm dịch đều có.
- ^Câu này có thể tìm đọc trong Liên đăng hội nguyên, tục tạng chữ Vạn, No 136, p.221.
- Trung Quốc Phật giáo Phật khoa toàn thư
- Phật quang đại từ điển
(Nguồn: Bách khoa toàn thư mở Wikipedia)
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Thiền tông(zh. chán-zōng禪宗, ja. zen-shū禅宗) là tông phái Phật giáoĐại thừaxuất phát từ Trung Quốc. Thiền tông sinh ra trong khoảng thế kỉ thứ 6, thứ 7, khi Bồ-đề-đạt-mađưa phép Thiềncủa đạo Phật vào Trung Quốc cùng với sự hấp thụ một phần nào đạo Lão. Nơi đây, Thiền tông trở thành một tông phái lớn, với mục đích là hành giả trực nhận được bản thể của sự vật và đạt giác ngộ, như Phật Thích-ca Mâu-niđã đạt được dưới gốc cây Bồ-đề. Tôn giáo này được đưa vào Việt Nam từ Nhật Bảnvà Trung Quốc(trong Kanji), nhưng có nguồn gốc ở Ấn Độ(trong Tiếng Phạn: ध्यान).
Thiền tông Trung Quốcđược sáng lập trong thời kì Phật pháp đang là đối tượng tranh cãi của các tông phái. Để đối lại khuynh hướng "triết lí hoá",phân tích chi li Phật giáo của các tông khác, các vị Thiền sư bèn đặt tên cho tông mình là "Thiền" để nhấn mạnh tầm quan trọng của phương phápToạ thiềnđể trực ngộ yếu chỉ.
Thiền tông quan tâm đến kinh nghiệm chứng ngộ, đả phá mạnh nhất mọi nghi thức tôn giáo và mọi lí luận về giáo pháp. Thiền tông chỉ khuyên hành giả Toạ thiền(ja. zazen) để kiến tính,được coi là con đường ngắn nhất, đồng thời cũng là con đường khó nhất. Những nét đặc trưng của Thiền tông có thể tóm tắt được như sau:
|
|
|
Bốn tính chất rất rõ ràng dễ nhập tâm này được xem là do Bồ-đề-đạt-manêu lên, nhưng cũng có người cho rằng chúng xuất phát từ Thiền sư đời sau là Nam Tuyền Phổ Nguyện(zh. 南泉普願, 749-835), một môn đệ của Mã Tổ Đạo Nhất. Truyền thuyết cho rằng quan điểm "Truyền pháp ngoài kinh điển" đã do Phật Thích-ca áp dụng trên núi Linh Thứu(sa. gṛdhrakūṭa). Trong pháp hội đó, Ngài im lặng đưa lên một cành hoa và chỉ có Ma-ha-ca-diếp(sa. mahākāśyapa), một đại đệ tử, mỉm cười lĩnh hội ý chỉ của cách "Dĩ tâm truyền tâm" (以心傳心, xem Niêm hoa vi tiếu). Phật Thích-ca ấn chứng cho Ca-diếp là Sơ tổ của Thiền tông Ấn Độ. Từ đó, Thiền tông coi trọng tính chất Đốn ngộ(zh. 頓悟), nghĩa là "giác ngộ ngay tức khắc", trên con đường tu học.
Lịch sử
Thiền tông khởi nguyên từ Ấn Độđược truyền đến đời thứ 28 là Bồ-đề-đạt-ma (xem Nhị thập bát tổ).Ngày nay, người ta không còn tư liệu gì cụ thể về lịch sử các vị Tổ Thiền tông Ấn Độ, và thật sự thì điều đó không quan trọng trong giới Thiền. Điều hệ trọng nhất của Thiền tông là "tại đây" và "bây giờ".
Đầu thế kỉ thứ 6, Bồ-đề-đạt-ma sang Trung Quốc và được xem là Sơ tổ của Thiền tông tại đây.[1]Sáu vị Tổ Thiền tông Trung Quốc là:
- Bồ-đề-đạt-ma(zh. 菩提達磨, ?-532)
- Huệ Khả(zh. 慧可, 487-593)
- Tăng Xán(zh. 僧璨, ?-606)
- Đạo Tín(zh. 道信, 580-651)
- Hoằng Nhẫn(zh. 弘忍, 601-674)
- Huệ Năng(zh. 慧能, 638-713)
Trong suốt thời gian từ đó đến Lục tổ Huệ Năng, Phật giáovà Lão giáođã có nhiều trộn lẫn với nhau, nhất là trong phái Thiền đốn ngộ của HuệNăng, phát triển tại miền Nam Trung Quốc. Một phái Thiền khác ở phía Bắc, do Thần Tú(zh. 神秀) chủ trương, chấp nhận "tiệm ngộ" (zh. 漸悟) — tức là ngộ theo cấp bậc — không kéo dài được lâu. Phái Thiền của Huệ Năng phát triển nhưmột ngọn đuốc chói sáng, nhất là trong đời nhà Đường, đầu đời nhà Tốngvà sản sinh vô số những vị Thiền sư danh tiếng như Mã Tổ Đạo Nhất(zh. 馬祖道一), Bách Trượng Hoài Hải(zh. 百丈懷海), Triệu Châu Tòng Thẩm(zh. 趙州從諗), Lâm Tế Nghĩa Huyền(zh. 臨濟義玄) ... và truyền ra các nước khác như Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam. Thiền phương Nam dần dần chia thành Ngũ gia thất tông(zh. 五家七宗), "năm nhà, bảy tông", đó là những tông phái thường chỉ khác nhau về cách giáo hoá, không khác về nội dung đích thật của Thiền. Ngũ gia thất tông gồm Tào Động tông(zh. 曹洞宗), Vân Môn tông(zh. 雲門宗), Pháp Nhãn tông(zh. 法眼宗), Quy Ngưỡng tông(zh. 潙仰宗), Lâm Tế tông(zh. 臨濟宗) và hai bộ phái của Lâm Tế là Dương Kì phái(zh. 楊岐派) và Hoàng Long phái(zh. 黃龍派).
Thiền tông tại Nhật Bản
Thiền sư Đạo Nguyên Hi HuyềnBạch Ẩn Huệ HạcTrong các tông này thì có hai tông Lâm Tế và Tào Động du nhập qua Nhật trong thế kỉ 12, đầu thế kỉ 13,đến nay vẫn sinh động và còn ảnh hưởng lớn cho Thiền thời nay. Khoảng đến đời nhà Tống thì Thiền tông Trung Quốc bắt đầu suy tàn và trộn lẫn với Tịnh Độ tôngtrong thời nhà Minh(thế kỉ 15).Trong thời gian đó, Thiền tông đúng nghĩa với tính chất "dĩ tâm truyền tâm" được xem như là chấm dứt. Lúc đó tại Nhật, Thiền tông lại sống dậy mạnh mẽ. Thiền sư Đạo Nguyên Hi Huyền(zh. 道元希玄), người đã đưa tông Tào Động qua Nhật, cũng như Thiền sư Minh Am Vinh Tây(zh. 明菴榮西), Tâm Địa Giác Tâm(zh. 心地覺心), Nam Phố Thiệu Minh(zh. 南浦紹明) và nhiều vị khác thuộc phái Lâm Tế đã có công thiết lập dòng Thiền Nhật Bản. Giữa thế kỉ 17, Thiền sư Trung Quốclà Ẩn Nguyên Long Kì(zh. 隱元隆琦) sang Nhật thành lập dòng Hoàng Bá, ngày nay không còn ảnh hưởng. Vị Thiền sư Nhật xuất chúng nhất phải kể là Bạch Ẩn Huệ Hạc(zh. 白隱慧鶴), thuộc dòng Lâm Tế, là người đã phục hưng Thiền Nhật Bản trong thế kỉ 18.
Thiền tông tại Việt Nam
Thiền tông Trung Quốc được truyền sang Việt Nam lần đầu bởi Thiền sư Tì-ni-đa-lưu-chi(zh. 毘尼多流支, sa. vinītaruci, ?-594), vốn đắc pháp nơi Tam tổ Tăng Xán(zh. 僧璨, ?-606). Sau đó, đệ tử của Thiền sư Bách Trượng Hoài Hảilà Vô Ngôn Thông(zh. 無言通, ?-826) sang Việt Namtruyền tông chỉ Huệ Năng. Thiền sư Thạch Liêm(zh. 石溓, 1633-1704), tông Tào Độngđời thứ 29, là người đầu tiên truyền tông Tào Động sang miền Trung Việt Nam. Người truyền tông chỉ Tào Động sang miền Bắclần đầu là Thiền sư Thông Giác Thuỷ Nguyệt(zh. 通覺水月, 1637-1704), pháp hệ 35. Tông chỉ của tông Lâm Tếđược Thiền sư Nguyên Thiều(zh. 元韶, 1648-1728, pháp hệ thứ 33) truyền sang miền Trung lần đầu, và Chuyết Công(zh. 拙公, 1590-1644) Hoà Thượng là người truyền tông Lâm Tế sang miền Bắc. Vân Môn tôngđược Thiền sư Thảo Đường(zh. 草堂, thế kỷ 11), đệ tử của Tuyết Đậu Trọng Hiểntruyền sang Việt Nam.
Đặc điểm
Thiền bắt nguồn từ Ấn Độ nhưng đã trở thành một tông phái độc lập khiđược truyền sang Trung Quốc, đặc biệt là sau thời của Lục tổ Huệ Năng.Nơi đây, Thiền tông đã hấp thụ cốt tuỷ của nền văn hoá, triết lí Trung Quốc. Nhà Ấn Độ học và Phật học người Đức Hans Wolfgang Schumann viết như sau trong tác phẩm Đại thừa Phật giáo(Mahāyāna-Buddhismus):
"Thiền tông có một người cha Ấn Độ nhưng đã chẳng trở nên trọn vẹn nếu không có người mẹ Trung Quốc. Cái 'dễ thương', cái hấp dẫn của Thiềntông chính là những thành phần văn hoá nghệ thuật, những đặc điểm sắc thái riêng của Trung Quốc, không phải của Ấn Độ. Những gì Phật giáo mangđến Trung Quốc — với tư tưởng giải thoáttuyệt đối, trình bày một cách nghiêm nghị khắt khe với một ngón tay trỏchỉ thẳng — những điều đó được các vị Thiền sư thừa nhận, hấp thụ với một nụ cười thầm lặng đầy thi vị. Thành tựu lớn lao của các Đại luận sư Ấn Độ là nhét 'con ngỗng triết lí' vào lọ, thì — chính nơi đây, tại Trung Quốc — con ngỗng này được thả về với thiên nhiên mà không hề mang thương tích."
Thiền, như các vị Thiền sư nhấn mạnh, là trở về với tự nhiên,không hẳn là sự phản đối truyền thống như những học giả sau này thường xác định. Thiền tông phản bác, vứt bỏ những nghi thức rườm rà, những bàiluận khó hiểu, bất tận nhưng không phủ nhận nội dung, tinh hoa của chúng. Thiền tông chính là sự tổng hợp độc đáo của hai giáo lí, hai học thuyết nền tảng của Đại thừa Ấn Độ, đó là Trung quán(zh. 中觀, sa. mādhyamika) và Duy thức(zh. 唯識, sa. vijñānavādin).Người ta có thể hiểu phần nào những hành động, lời nói, phương pháp hoằng hoá "mâu thuẫn", "nghịch lí" của các vị Thiền sư nếu nắm được giáolí của Trung quán và Duy thức. Trong các tập công áncủa Thiền tông, người ta có thể nhận ra hai loại:
- Những công án xoay quanh thuyết Thật tướng(zh. 實相) của Trung quán tông (sa. mādhyamika), tức là tất cả đều là Không(sa. śūnyatā). Công án danh tiếng nhất với thuyết tính Không là Con chó của Triệu Châu (Vô môn quan1): Tăng hỏi Triệu Châu: "Con chó có Phật tính không?" Triệu Châu trả lời: "Không!" (vô 無).
- Những công án với khái niệm "Vạn pháp duy tâm" (zh. 萬法唯心, sa. cittamātra) của Duy thức tông. Một công án danh tiếng theo thuyết Duy thức (Vô môn quan29): Hai ông tăng cãi nhau về phướn (một loại cờ). Một ông nói: "Phướn động", ông kia nói: "Gió động", và cứ thế tranh cãi. Lục tổ Huệ Năng liền nói: "Chẳng phải gió, chẳng phải phướn, tâm các ông động". Nghe câunày, hai vị giật mình run sợ.
Thiền tông thời cận đại và hiện đại
Thiền tông chính thức truyền sang Hoa Kỳdo Thiền sư Thích Tông Diễn(zh. 釋宗演, ja. shaku sōen, cũng được gọi là Hồng Nhạc Tông Diễn 洪嶽宗演, ja. kōgaku sōen) vào năm 1893. Người có công rất lớn truyền bá rộng rãi Thiền tông ở các nước phương Tây lại là Daisetz Teitaro Suzuki(1870-1966), môn đệ của Thích Tông Diễn. Bộ "Thiền luận" ba tập (Essay in Zen Buddhism) do Daisetz Teitaro Suzukiviết đã rất thành công trong hai thập niên 1950và 1960. Đến nay, tác phẩm này đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trong đó có bản dịch tiếng Việt. Hiện bản dịch này của Thích Tuệ Sỹvà Trúc Thiên có thể được tìm thấy trên mạng internet ở một số website về Phật giáo.
Các thực nghiệm Thiền cũng đã thay đổi để đáp ứng tư tưởng và bản năng người Tây phương. Khái niệm Zen đối với người Tây phương chẳng những đã không còn xa lạ mà còn thâm nhập cả vào nếp sinh hoạt. Hàng trăm tác phẩm văn hóa, khoa học, nghệ thuật, triết lí và thiết kế đã đặtthêm chữ "Zen" vào trong tựa đề.
Tuy không trở lại thời vàng son của thế kỉ thứ 7, thứ 8, Thiền tông vẫn luôn luôn gây được một sức thu hút mãnh liệt nơi tín đồ Phật giáo vàđóng một vai trò quan trọng trong nghệ thuậtĐông Á.