Giáo dục Việt Nam ở đâu trong cuộc Cách mạng Công nghiêp lần Thứ tư

Giáo dục Việt Nam ở đâu trong cuộc Cách mạng Công nghiêp lần Thứ tư

Nguyễn Xuân Thu (tháng 3/2018)

Trong thời gian gần đây trên các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội đã bàn tán xôn xao đến cuộc Cách mạng Công nghiệp lần Thứ tư (CC4) và đưa ra nhiều ý kiến là Việt Nam cần phải hành động để đón đầu cuộc CC4¹.

Trước những thách thức mới ấy, trong lãnh vực giáo dục và đào tạo, Việt Nam cần có những kiến thức và kỹ năng gì để có thể đáp ứng nhu cầu lao động trong thời kỳ CC4?

 I. Cuộc Cách mạng Công nghiệp là gì?

Đa số các chính phủ tại các nước phát triển và các nhà lãnh đạo doanh nghiệp thừa nhận rằng trong lịch sử loài người cho đến nay có một số cuộc Cách mạng Công nghiệp (CC). Các cuộc Cách mạng Công nghiệp ấy ví như là các mặt cắt trong một hồ nước công nghiệp.

Mặt cắt dưới đáy hồ là cuộc Cách mạng Công nghiệp CC1, biểu hiện bởi hơi nước và năng lượng nước, được sử dụng trong công nghiệp (sản xuất hóa chất, thép) để thay thế lao động thủ công. Cuộc CC1 này bắt đầu từ năm 1760 đến khoảng hết nửa đầu của thế kỷ 19 (khoảng 130 năm).

Mặt cắt kế đến là Cách mạng Công nghiệp CC2. Đó là sự ra đời của điện và sử dụng điện năng để sản xuất hàng loạt. Sản xuất đầu máy chạy bằng hơi nước, hệ thống dây chuyền sản xuật công nghiệp, công nghệ dệt, xe lửa, khí đốt, dầu khí, hóa chất, phân bón, viễn thông, luyện kim, công nghệ tàu thủy, xe đạp, ôtô…). Cuộc CC2 này kéo dài từ nửa sau của thế kỷ 19 đến những năm đầu của thế kỷ 20.

Mặt cắt thứ ba là Cách mạng Công nghiệp CC3. Đó là sự ra đời của điện tử, công nghệ thông tin, công nghệ Internet, những đại công ty, tạo ra công ăn việc làm cho hàng triệu người lao động. Riêng ba công ty Royal Dutch, Exxon Mobil, BP có tổng thu là 22,5 ngàn tỷ đô la Mỹ trên số 62 ngàn tỷ GDP trên toàn thế giới. Biểu tượng của CC3 còn là Thung lũng Silicon, là Detroit, Google, Facebook… Thời kỳ này kéo dài từ thập kỷ 1960s của thế kỷ 20 đến tận ngày nay.

Mặt cắt trên cùng của mặt hồ công nghiệp là cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 (CC4), gồm tất cả thành tựu của cả ba cuộc cách mạng CC1, CC2 và CC3 hòa quyện lẫn nhau, biểu hiện bằng (1) kỹ thuật số (trí tuệ nhân tạo, vạn vật kết nối Internet, dữ liệu lớn), (2) công nghệ sinh học (trong nông nghiệp, thủy sản, chế biến thực phẩm, y dược, năng lượng tái tạo) và (3) vật lý (với rô-bốt thế hệ mới, máy in 3D, xe tự lái, vật liệu mới, công nghệ nano)². Cuộc CC4 này đang phát triển như vũ bão, phát sinh hàng triệu công việc mới ra đời.

Trừ ba cuộc Cách mạng Công nghiệp CC1, CC2 và CC3 đã được chính thức thừa nhận. Riêng cuộc Cách mạng Công nghiệp lần Thứ tư mới được Giáo sư Klaus Schwab đưa ra vài năm gần đây tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Đức năm 2013 cho nên còn có nhiều người chưa đồng ý. Có người cho rằng CC4 cũng chỉ là CC2 mở rộng. Còn một số nhà nghiên cứu khác thì cho CC4 chỉ là đỉnh cao của CC3 bởi vì CC4 không có một công nghệ nào mới lạ.

Dù có CC4 hay không, chúng ta vẫn phải mặc định rằng với sự phát triển khoa học và công nghệ ngày nay, với sự ra đời hàng nhiều triệu công ty vừa và nhỏ, mô hình kinh tế thế giới thay đổi, hệ thống kinh doanh thay đổi, người lao động phải được chuẩn bị những kỹ năng và kiến thức cần thiết cho cuộc CC4³.

II. MOOCs: Khuynh hướng học tập trên thế giới trong những năm gần đây

Theo thống kê của Những Khóa học Trưc tuyến Mở (MOOCs = Massive Open Online Courses)⁴, trong năm 2011 có từ 16 đến 18 triệu học viên tham gia các lớp học đại trà trực tuyến mở. Chỉ gần 4 năm sau, năm 2015 thì số học viên này lên đến 35 triệu, ghi danh học trong 4200 khóa học trực tuyến, tại trên 500 cơ sở đào tạo, cung cấp từ các chứng chỉ đến bậc đại học, trên đại học; một số khóa học được các trường cấp chứng chỉ (phải trả tiền), một số học viên học không muốn lấy chứng chỉ.

Mỗi loại chứng chỉ/văn bằng đều tương ứng với một bậc (level) và có mã số nghề nghiệp (code) khác nhau và khi đi làm thu nhập cũng khác nhau tùy theo ngành nghề và kinh nghiệm. Ba cơ sở có mở nhiều khóa học nhất hiện nay là Coursera với 3073 khóa học chiếm 35,6% trên toàn thị trường, edX có 1887 khóa học chiếm 18,1% và FutureLearn 718 khóa học với 5,68%. Các khóa học được dạy bằng 16 ngôn ngữ. Có 6690 khóa học được sử dụng bằng tiếng Anh, 671 khóa học tiếng Spanish, 331 khóa học tiếng Pháp, 239 khóa học tiếng Trung, 67 khóa học tiếng Nhật Bản, 6 khóa học tiếng Hàn. Không có thứ tiếng nước nào thuộc Vùng Đông Nam Á.

Có 11 ngành học có nhiều học viên học nhất trong hệ thống của MOOCs như sau: Kinh doanh và quản lý (16,8%), Khoa học (11.3%), Khoa học xã hội (10,8%), Khoa học máy tính (9,74%), Nhân văn (9,41%), Giáo dục và Sư phạm (9,36%), Sức khỏe và Y tế (8,27%), Lập trình (7.44%), Nghệ thuật và Thiết kế (6,73%), Tiếng Anh (6,11%), Toán (4,09%). Ngoài các ngành trên, hệ thống cơ sở MOOCs có trên 100 chuyên ngành trong đó có rất nhiều khóa học mới phục vụ nhu cầu của cuộc CC4, hoàn toàn chưa có tại nhiều nước đang phát triển.

Tại các nước phát triển có 4 bậc nghề nghiệp, bậc cao nhất là nhóm lãnh đạo, hoặc quản lý cao cấp, là những người nắm vững cả lý thuyết lẫn kinh nghiệm vượt trội, nếu trong khung trình độ của Úc, thuộc trình độ bậc 9 hoặc 10⁵. Bậc thứ hai là chuyên viên có cả lý thuyết lẫn kỹ năng, có kinh nghiệm làm việc nhóm, năng động, sáng tạo, theo khung của Úc là bậc từ 6 đến 7. Bậc thứ ba là những kỹ thuật viên, những người làm thương mại, theo Úc là bậc từ 3 đến 6 và bậc dưới cùng là những người lao động phổ thông, tương đương với khung trình độ bậc 1 đến 2 hoặc 3. Qua ba cuộc khảo sát, 2006, 2009 và 2013 tại Úc và New Zealand, ba bậc trên (lãnh đạo, quản lý, chuyên gia) có số ngành nghề không thay đổi. Trong lúc đó số ngành nghề ở bậc thấp nhất (thuộc loại phổ thông hoặc bán chuyên môn) thì gia tăng rất đáng kể, từ 998 ngành nghề năm 2006 lến 1014 năm 2009 và có 1023 ngành nghề trong năm 2013⁶. Sự gia tăng mạnh ngành nghề lao động phổ thông tại Úc và New Zealand ở mức ngành nghề phổ thông rất giống với sự phát triển ngành nghề trong buổi ban đầu của thời CC4.

Theo khảo sát của các cơ sở giáo dục trong nhóm MOOCs, nhằm đáp ứng sự phát triển nhu cầu nghề nghiệp trong cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0, số khóa học mới và số học viên sẽ tăng mạnh trong những năm tới. Theo dự đoán, phải mất ít nhất gần hai thập kỷ nữa mới thấy rõ diện mạo của cuộc Các mạng Công nghiệp 4.0.

III. Những kỹ năng và kiến thức nào cần cho nền Công nghiệp Việt Nam?

Hiện nay chưa có số liệu thống kê nào cho thấy Việt Nam đang ở vào giai đoạn nào trong các cuộc cách mạng công nghiệp CC2, CC3 hay CC4 và nếu có thì nội dung công nghiệp của Việt Nam chiếm bao nhiêu phần trăm.

Một số người tự hào rằng Việt Nam đang có một số công ty/tập đoàn như Vietjet Air, Zalo, Zalo Shop, Zalo Pay, FPT, Viettel… đã vươn được ra nước ngoài. Với khoảng 400 ngàn doanh nghiệp Việt Nam hiện nay có được khoảng dưới 10 doanh nghiệp/tập đoàn vươn được ra nước ngoài tuy ít ỏi nhưng cũng là điều rất an ủi.

Tuy nhiên, chúng ta cũng cần biết thêm là có bao nhiêu công ty ấy thuộc khu vực tư nhân, nếu là công ty cổ phần thì phía nhà nước chiếm bao nhiêu phần trăm và các nước có các công ty của Việt Nam vươn tới ấy nằm trong cuộc Cách mạng Công nghiêp nào? Nội dung kinh doanh của các công ty ấy nằm trong cuộc cách mạng 3.0 hay 4.0?

Khi có những đáp số ấy chúng ta mới biệt được vị trí công nghiệp của Việt Nam đang nằm ở đâu để từ đó mới biết được nhu cầu lao động đang cần ở loại nào lúc ấy mới có kế hoạch đào tạo đúng hướng. Việt Nam là nước đang phát triển có thu nhập trung bình thấp chúng ta không thể phí phạm đào tạo những ngành nghề (kỹ năng và kiến thức) xã hội thật sự chưa cần đến.

Tuy nhiên, hiện nay các công ty/tập đoàn có tiềm năng trở thành nhóm doanh nghiệp tạm gọi thuộc CC4, khách quan mà nói, vẫn còn một số mặt thật sự cần điều chỉnh và cần được ưu tiên kiện toàn. Đó là văn hóa doanh nghiệp. Phòng vệ sinh trên máy bay luôn cần giữ sạch sẻ như trên các máy bay của các nước phát triển. Khuôn mặt của các tiếp viên cần có thêm nụ cười thân thiện và rạng rỡ. Công trường làm việc cần sự ngăn nắp và sạch sẻ sau giờ làm việc. Cách thức đối xử với bất cứ ai và ở bất cứ đâu luôn phải là tiêu chuẩn của một thành viên trong một doanh nghiệp của thời CC4. Không vứt rác bừa bãi, không khạc nhổ trên đường. Không chen lấn, không gây náo động nơi công cộng. Luôn có chuẩn mực với giờ giấc và với mọi người. Doanh nhân của cuộc CC4 không thể giống với doanh nhân của thời CC1, CC2. Không xem thường những bài học về văn hóa đơn giản. Những nét văn hóa ấy tuy có vẻ tầm thường, nhưng nếu được miệt mài nuôi dưỡng, sẽ có hiệu ứng rất cao.

IV. Hướng đào tạo Việt Nam đang cần?

Muốn phục vụ đắc lực sự phát triển đất nước trong giai đoạn cuộc CC4, trước hết phải củng cố thật vững chắc tất cả các mọi loại cơ sở giáo dục đào tạo hiện nay (gồm các cơ sở giáo dục nghề nghiệp và các trường đại học), bất luận công lập hay tư thục, vì tất cả mọi cơ sở giáo dục đào tạo đều có nhiệm vụ cốt lõi chung là đóng góp vào sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước.

4.1 Các cơ sở giáo dục đào tạo truyền thống của Việt Nam có những mặt cần hoàn thiện:

Trách nhiệm của Bộ Giáo dục Đào tạo là cơ quan (1) xây dựng chính sách giáo dục đào tạo kể cả việc đưa ra sáng kiến nhằm khuyến khích các cơ sở GDĐT phát triển tối đa tiềm năng của mình, (2) cung cấp ngân sách hỗ trợ các cơ sở GDĐT để họ thi hành các chính sách và (3) buộc các cơ sở này phải giải trình đúng mức (trách nhiệm pháp lý, Bộ GDĐT). Bộ GDĐT phải tự hào về nhiệm vụ xây dựng chính sách phát triển giáo dục của mình. Vai trò của Bộ sẽ bị lu mờ nếu Bộ còn tiếp tục làm công việc quản lý của các trường.

Quyền tự chủ của các cơ sở GDĐT hiện nay còn quá yếu. Bộ GDĐT chưa có văn bản thống nhất việc tự chủ các cơ sở GDĐT. Bộ yêu cầu các trường tự chủ, tự quản nhưng trên thực tế thì vẫn nắm giữ. Phải có chính sách mạnh dạn khuyến khích các cơ sở GDĐT tự chủ và phải ấn định khung thời gian hoàn tất. Không thể để kéo dài năm này qua năm khác. Công tác thăng thưởng, bbổ nhiệm, miễn nghiệm, kỷ luật giáo viên, nhân viên là nhiệm vụ của mỗi trường. Chính phủ không nên phí ngân sách trong việc duy trì Ủy ban Học hàm học vị quốc gia.

Kiểm định chất lượng rất cần thiết để có chất lượng trong hệ thống giáo dục quốc dân.

Kiểm định chất lượng theo luật là bắt buộc. Dựa trên luật để làm việc. Kiểm định chất lượng, theo luật, phải là một hoạt động giúp các cơ sở GDĐT cung cấp các chương trình có chất lượng nhằm phục vụ cộng đồng, xã hội. Như thế kiểm định chất lượng không phải là thanh tra. Hiện nay có nhiều dư luận cho là sự hình thành các trung tâm kiểm định chất lượng đại học tại Việt Nam và các hoạt động kiểm định chất lượng chưa ổn, chưa tạo được một văn hóa của những người hợp tác giúp cho giáo dục Việt Nam thật sự phát triển. Mục tiêu và triết lý về Kiểm định chất lượng của Úc có thể là một trong những khuôn mẫu rất thích hợp cho giáo dục Việt Nam.⁷

Bảng Tiêu chuẩn và xếp loại nghề nghiệp của Việt Nam được soạn thảo trước khi gia nhập Tổ chức Thương mai Thế giới (WTO) năm 2007 (WTO Standard and Classification of Occupations)⁸ chưa được cập nhật đúng mức, nhiều ngành nghề mới xuất hiện từ 10 năm nay còn bị bỏ sót, ví dụ như các ngành nghề liên quan đến hậu cần (logistics), bến bãi, chuổi cung ứng vật tư, nhân viên xã hội…

Xây dựng các ngành học, môn học mới có chất lượng mà xã hội đang cần. Hiện nay còn có nhiều chương trình học lỗi thời mặc dù cuối năm 2016 Thủ tướng Việt Nam đã ban hành hai Quyết định⁹ rất quan trọng liên quan đến giáo dục đào tạo, gồm giáo dục nghề nghiệp thuộc Bộ LĐTBXH và giáo dục đào tạo thuộc Bộ GDĐT.

Khung Cơ cấu hệ thống Giáo dục Quốc dân cho ta biết ở độ tuổi nào phải theo học bậc nào, còn Khung Trình độ Quốc gia Việt Nam quy định nguồn tri thức và khối lượng kỹ năng cần thiết cho mỗi môn học, mỗi chương trình học.

Lấy một ví dụ cụ thể để làm rõ hơn về nội hàm của một chương trình đào tạo, một sinh viên Úc học chương trình cử nhân kinh doanh tại Úc. Ba năm học gồm 6 học kỳ, mỗi học kỳ học 4 môn học; tổng cộng có 24 môn. Mỗi môn học người sinh viên bắt buộc đọc tối thiểu 4 hoặc 5 quyển sách dày chuyên ngành, nhiều bài báo, thông tin liên quan trên Internet. Riêng số sách phải đọc trong 3 năm là 120 quyển sách trung bình 500 trang mỗi quyển, chưa kể đến làm 2 bài thi mỗi học kỳ, viết một bài tiểu luận trung bình khoảng 4 đến 6 trang A 4. Đó là khối lượng tri thức mà một sinh viên học ở trong trường học Úc phải đạt được. Còn các kỹ năng bao gồm viết, nói, thuyết trình, giao tiếp với bạn bè, nhọc nhóm, thảo luận nhóm, tích cực tham gia vào các tranh luận, tham gia các hoạt động cộng đồng, các chương trình từ thiện… Khi áp dụng nguồn tri thức lý thuyết thu thập được vào thực tế thì người sinh viên Úc cũng vượt xa nhiều sinh viên Việt Nam. Do đó, nếu hai người cùng nộp hồ sơ xin một việc làm nào đó thì chắc chắn người sinh viên Úc có nhiều cơ hội thành công hơn là học sinh Việt Nam. Khung trình độ quốc gia Việt Nam không có giá trị gì cả nếu trường học Việt Nam không tìm cách cho nội hàm lý thuyết và thực hành vào trong chương trình học tập của sinh viên.

4.2 Vai trò của hệ thống giáo dục đào tạo truyền thống trong kỷ nguyên CC4

Không có các đại học của kỷ nguyên CC4 mà chỉ có những cơ sở GDĐT phục vụ cho cuộc CC4. Các trường đại học truyền thống ví như một cột trụ giúp kích hoạt các cuộc Cách mạng Công nghiệp từ 1.0, 2.0, 3.0 và hiện nay là 4.0. Chính những trường đại học giúp cho các đối tác giáo dục đào tạo như MOOSc phát triển mọi mặt và liên tục. Vậy các trường đại học và đối tác đào tạo hợp tác với nhau trên những lãnh vực nào?

Tổ chức các Khóa học Trực tuyến Mở (MOOCs), nhằm đáp ứng nhu cầu nhân sự khổng lồ cho cuộc CC4, thường mở các lớp học ngắn (micro courses) hơn các chương trình trong các trường đại học truyền thống. Tâm lý quần chúng không mấy tin tưởng (trust) vào chất lượng đào tạo của MOOCs là điều bất cập nhất của các khóa học đại tràng trực tuyến mở hiện nay. Trong trường hợp này, các trường đại học truyền thống có thể giúp kiểm định chất lượng cho các cơ sở MOOCs để MOOCs có thể đáp ứng được nhu cầu thị trường lao động trên thế giới.

Về phạm vi hoạt động của CC4, dựa trên cách mạng số, các lớp trực tuyến cho đến nay tuy chỉ mở ở khung trình độ cao nhất đến bậc Thạc sĩ và thường đào tạo trong những ngành nghề như kinh doanh, hệ thống quản lý, marketing, thiết kế, du lịch, khách sạn, công nghệ thông tin, môi trường và ít nghiêng về các công nghiệp chế tạo, sản xuất. Đối với những ngành học như chế tạo, sản xuất có thể trong tương lai gần, với sự phát triển của công nghệ 3D, hy vọng các trường MOOCs có thể cùng các trường đại học truyền thống mở thêm các ngành công nghiệp nặng về khoa học và công nghệ chế tạo.

Sự hợp tác giữa các trường đại học truyền thống với các đối tác MOOCs sẽ làm thay đổi tận cùng gốc rể xã hội và con người, thay đổi từ mục đích làm việc đến cách thức thực hiện và thay đổi chính cả con người.